Πολλή κουβέντα έγινε τελευταία (λόγω της ψήφισης του αντιρατσιστικού από την Βουλή) για την Γενοκτονία, την σύνθετη ελληνική λέξη εκ του “γένους” και “κτείνω” (σκοτώνω): Εβραϊκό ολοκαύτωμα, Γενοκτονία του Ποντιακού και Μικρασιατικού Ελληνισμού, Αρμένικη Γενοκτονία και οι αντιδράσεις της Τουρκίας απέναντι σε ξένα κοινοβούλια που την αναγνωρίζουν. Αρνητές γενοκτονιών, νομοσχέδια που προβλέπουν την ποινικοποίηση της άρνησης μιας γενοκτονίας -έννοια απόλυτα συνυφασμένη με τον ταραγμένο 20ο αιώνα- η οποία μας ακολουθεί ακόμα. Πώς όμως και πότε ακριβώς προέκυψε ο όρος;
Εδώ υπάρχει ένα μικρό παράδοξο. Παρ’ ότι ελληνικός όρος, δεν χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στα ελληνικά, αλλά στα αγγλικά (genocide). Πρώτος χρησιμοποίησε τον νεολογισμό “γενοκτονία” το 1944 στο βιβλίο του “Η διοίκηση του άξονα στην κατεχόμενη Ευρώπη” ο Αμερικανός νομικός Ραφαέλ Λέμκιν. Ο ίδιος είχε προτείνει και τον εναλλακτικό όρο “εθνοκτονία” επίσης βγαλμένο από την ελληνική γλώσσα.
Το 1945 στη δίκη των ναζί εγκληματιών στη Νυρεμβέργη εκτός από τον όρο “γενοκτονία” χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά ο επίσης κομβικός όρος “εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας”. Ακολούθησαν ζυμώσεις στους κόλπους του ΟΗΕ και τρία χρόνια αργότερα, τον Δεκέμβρη του 1948 θεσπίστηκε στη Γ.Σ. η “Συνθήκη για την πρόληψη και την τιμωρία του εγκλήματος της γενοκτονίας”, η οποία αποτελείται από 19 άρθρα. Η συνθήκη διακηρύττει ότι η “γενοκτονία, συντελούμενη είτε εν καιρώ ειρήνης, είτε εν καιρώ πολέμου, τυγχάνει έγκλημα διεθνούς δικαίου” και οι συμβαλλόμενοι “αναλαμβάνουν την υποχρέωση να προλαμβάνουν και τιμωρούν τούτο”.
Στο άρθρο 2 δινόταν ο ορισμός της γενοκτονίας: “οποιαδήποτε από τις ακόλουθες πράξεις οι οποίες διαπράττονται με την πρόθεση καταστροφής, εν όλω ή εν μέρει, μιας εθνικής, εθνοτικής, φυλετικής ή θρησκευτικής ομάδας ως τέτοιας α) ανθρωποκτονία μελών της ομάδας, β) πρόκληση βαρείας σωματικής ή διανοητικής βλάβης σε μέλη της ομάδας, γ) με πρόθεση επιβολής επί της ομάδας συνθηκών ζωής υπολογισμένων να επιφέρουν την φυσική καταστροφή της εν όλων ή εν μέρει, δ) επιβολή μέτρων που σκοπεύουν στην παρεμπόδιση των γεννήσεων εντός της ομάδας, ε) διά της βίας μεταφορά παιδιών της ομάδας σε άλλη ομάδα”…
Η συνθήκη καθιστούσε επίσης σαφές ότι όσοι συμμετέχουν, εμμέσως ή αμέσως, σε ένα τέτοιο έγκλημα, τιμωρούνται “ανεξαρτήτως αν έδρασαν με συνταγματικότητα, με δημόσια εντολή ή ατομικά”. Μάλιστα “τα άτομα που διέπραξαν γενοκτονία… θα τιμωρούνται ανεξάρτητα αν είναι μέλη κυβέρνησης, κρατικοί λειτουργοί, ή ιδιώτες” ενώ “θα δικάζονται στη χώρα που έχει διαπραχθεί το αδίκημα ή σε κάποιο διεθνές δικαστήριο που θα γίνει αποδεκτό από τους συμβαλλόμενους…”.
Ο ΟΗΕ ερμήνευσε τελείως διαφορετικά τον όρο, από τον Λέμκιν ο οποίος δεν αρκούνταν στον βιολογικό αφανισμό μιας φυλής, αλλά θεωρούσε ότι γενοκτονία είναι και ο πολιτιστικός αφανισμός μιας φυλής ή εθνοτικής ομάδας πολύ πριν φθάσουμε στον βιολογικό. Επίσης, από την τελική εκδοχή του ΟΗΕ για το τι είναι γενοκτονία αφαιρέθηκαν δύο βασικές παράμετροι: πρώτον η δίωξη των πολιτικών ομάδων και δεύτερον η έννοια της πολιτισμικής γενοκτονίας, δηλαδή η καταστροφή μιας ομάδας μέσα από την επιβεβλημένη αφομοίωσή της από την κυρίαρχη κουλτούρα.
Με εξαίρεση μεμονομένες δίκες ναζί εγκληματιών, χρειάστηκε να φθάσουμε στην δεκαετία του ‘90 για να λειτουργήσουν για πρώτη φορά διεθνή δικαστήρια που θα εξέταζαν “εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας”, όπως η οργανωμένη απόπειρα εθνοκάθαρσης στην πρώην Γιουγκοσλαβία, την σφαγή στην Σρεμπρένιτσα κ.α. Η πρώτη επίσης σχετική ετυμηγορία που ανακοινώθηκε από διεθνές δικαστήριο ήταν το 1994 για τους υπαίτιους της γενοκτονίας στην Ρουάντα.
Πάντως οι διαφωνίες μεταξύ ιστορικών, πολιτικών επιστημόνων αλλά και μεταξύ κρατών πάνω σε συγκεκριμένες περιπτώσεις μαζικών σφαγών και αν αυτές εμπίπτουν στον ορισμό της γενοκτονίας αφθονούν. Δηλαδή: η εθνοκάθαρση συνιστά γενοκτονία; Οι σφαγές των κούρδων αμάχων στο Βόρειο Ιράκ (50.000 θύματα); Ο σφαγές των Βέλγων αποικιοκρατών στο Κονγκό το 1960; Οι μαζικές σφαγές ιθαγενών στις ΗΠΑ τον 19ο αιώνα;…
Μία σειρά άλλων επίσης περιπτώσεων παραμένει ασαφές τι συνιστούν, όπως:
Η σφαγή της φυλής των Χερέρο από τους Γερμανούς αποικιοκράτες το 1904, ο επιβληθείς λιμός στην Ουκρανία το 1932-22 από το Σταλινικό καθεστώς (με εκατομμύρια νεκρούς), οι σφαγές στην Ινδονησία (1965-66), στο Τιμόρ (1975), στο Μπανγκλαντές (1971), στο Μπουρουντί (1972), στην Καμπότζη (1975-79) κ.α. Για να μην πάμε στην σφαγή των Αρμενίων, του Μικρασιατικού πληθυσμού, των Ποντίων και το ναζιστικό πογκρόμ κατά Εβραίων και άλλων Ευρωπαϊκών Λαών, αλλά και των Σταλινικών εκκαθαρίσεων…
Σε εκείνο που συμφωνούν όλοι οι ιστορικοί σήμερα είναι ότι το τελικό στάδιο μιας συστηματικής γενοκτονίας είναι η άρνηση. (π.χ. οι Τούρκοι ακόμα και σήμερα αρνούνται την σφαγή των Αρμενίων, αλλά και των Ελλήνων. “Ποιος θυμάται σήμερα τους Αρμενίους; ” είχε ρωτήσει ο Χίτλερ ρητορικά στα Ράιχσταγκ όταν έστω και εμμέσως είχε αρχίσει να γίνεται λόγος στην ναζιστική Γερμανία για την εξόντωση των Εβραίων… Και είχε δίκιο (οι Αρμένιοι χρειάστηκε να παλέψουν πολύ για να βγει προς τα έξω η τραυματική ιστορία τους…). Λες και υπάρχει μία αόρατη συνομωσία, ένα πέπλο σιγής σκεπάζει τα πάντα μετά από μία σφαγή. Ακόμα και οι περισσότεροι επιζώντες, αρνούνται ή δεν θέλουν να μιλήσουν γι’ αυτά. Λες και σβήνονται από την μνήμη τους… Φαίνεται ότι μία γενοκτονία δεν ολοκληρώνεται με τον βιολογικό αφανισμό ενός έθνους ή μιας φυλής, αλλά με την καταστροφή της κουλτούρας και της μνήμης. Ιδίως της δεύτερης…
ΤΟΥ ΦΑΝΗ ΖΟΥΡΟΠΟΥΛΟΥ
Ο Φάνης Ζουρόπουλος είναι τ. πρόεδρος της Ε.Ι.Ε.Τ. και εκτελεστικός πρόεδρος της Ένωσης Ευρωπαίων Δημοσιογράφων (Ε.Ε.Δ.)
