Το μικρό παραθαλάσσιο θέρετρο Τολό βρίσκεται στα ανατολικά της ιστορικής πόλης του Ναυπλίου. Γεμίζει με επισκέπτες-λάτρεις του ήλιου κάθε φορά που πλησιάζει η τουριστική περίοδος στην Ελλάδα. Αλλά αυτό το πολύβουο τουριστικό σημείο ήταν κάποτε η περιοχή που σχετίζεται με την ιστορία των ANZACs της Αυστραλίας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Στις τελευταίες ημέρες της Ελληνικής Εκστρατείας του 1941, χιλιάδες συμμαχικά στρατεύματα κινήθηκαν στις παραλίες-σημεία εκκένωσης στην Πελοπόννησο, αποφεύγοντας τις επιδρομές των γερμανικών stukas καθώς και τις γερμανικές επίγειες δυνάμεις. Πολλοί κινήθηκαν προς την Καλαμάτα, το Ναύπλιο και τη Μονεμβασιά. Αλλά κάποιοι άλλοι κατευθύνθηκαν προς τις παραλίες του Τολού.
Με φορτηγά, αλλά και περπατώντας, οι κουρασμένοι άνδρες των συμμαχικών σωμάτων ακολουθούσαν το δρόμο από το Ναύπλιο μέχρι το Τολό, περνώντας μέσα από το χωριό Ασίνη. Ταξιδεύω στον ίδιο δρόμο με τον τοπικό οδηγό και ερευνητή, Αριστείδη Θωμά, που έχει ερευνήσει το μονοπάτι ANZACs στην Ασίνη και το Τολό.
Καθώς ανεβαίνει κανείς στο μικρό επικλινή λόφο πλησιάζοντας σ το Τολό, περνάει από την περιοχή της Αρχαίας Ασίνης. Αυτός ο αρχαιολογικός χώρος περιλαμβάνει Μυκηναϊκά οχυρά με μεγάλα κυκλώπεια τείχη. Τα ρωμαϊκά λουτρά της εποχής παραμένουν εκεί, όπως και τα ερείπια των πολυβολείων του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, που έχτισαν οι Ιταλοί που έφτασαν στο Τολό κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η θέα των παραλιών και του λιμανιού του Τολού είναι πανέμορφη. Αλλά στα τέλη Απριλίου του 1941 σε αυτές τις μικρές παραλίες είχαν συγκεντρωθεί περισσότεροι από 3.300 στρατιώτες. Οι περισσότεροι μιλώντας αγγλικά με διάφορες προφορές, από τη Μελβούρνη, το Όκλαντ, το Μπέρμιγχαμ, κινούνταν ανάμεσα σε Κύπριους και, πιθανότατα, Εβραίους εθελοντές από την τότε Βρετανική Παλαιστίνη – και, φυσικά, τον ντόπιο πληθυσμό.
Όλοι είχαν φτάσει σε αυτές τις παραλίες με την ελπίδα να μεταβούν στην Κρήτη και την Αίγυπτο. Η Επιχείρηση «Δαίμων» -όπως ονομάστηκε η προσπάθεια των διαδοχικών εκκενώσεων των συμμαχικών στρατιωτικών σωμάτων από τον ελληνικό χώρο- βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη. Περίπου 2.000 ναύτες -κατά κύριο λόγο Βρετανοί- πέθαναν κατά τη διάρκεια αυτής της επιχείρησης και της επακόλουθης προσπάθειας στην Κρήτη.
Η εκκένωση των συμμαχικών στρατευμάτων από το Τολό έγινε τη νύχτα της 26ης προς 27η Απριλίου. Ο βυθός στη θάλασσα του Τολού είναι αρκετά ρηχός -ιδανικός για οικογένειες και παιδιά σήμερα- αλλά το 1941 αυτό σήμαινε ότι τα στρατεύματα έπρεπε να φύγουν από την ακτή με μικρές βοηθητικές βάρκες και καΐκια ντόπιων και να προωθηθούν προς τα συμμαχικά πολεμικά πλοία και υποβρύχια που βρίσκονταν λίγο πιο έξω από τον κόλπο. Ο Bernard Ryan από το 2/1ο Τάγμα αφηγήθηκε αργότερα το πώς μια μικρή βάρκα που ήταν τόσο γεμάτη με στρατιώτες που ήθελαν να φύγουν κόλλησε στην άμμο και δεν κατάφερε να αποπλεύσει.
Ωστόσο, μέχρι τις 4πμ. περίπου 2.000 στρατιώτες είχαν επιβιβαστεί με επιτυχία σε δύο αυστραλιανά πολεμικά πλοία – το HMAS Stuart και το HMAS Perth. Άλλοι 1.300 στρατιώτες παρέμεναν στην ξηρά, στη μικρή αυτή παραθαλάσσια πόλη.
Μερικοί ήθελαν τόσο απελπισμένα να φύγουν που προσπάθησαν βρουν μια δική τους διαδρομή διαφυγής. Ο Αριστείδης αναφέρει έναν στρατιώτη των συμμάχων που τραυματίστηκε, αλλά κατάφερε να φτάσει μόνος του στο Κορωνήσι, ένα μικρό νησάκι στον κόλπο του Τολού. Οι ντόπιοι τον άκουγαν να ζητά βοήθεια τρεις μέρες μέχρι που πέθανε. Οι Γερμανοί, οι οποίοι στο στάδιο αυτό είχαν καταλάβει την πόλη, είχαν δώσει εντολή όλα τα πλοία να παραμείνουν στο λιμάνι και απαγόρευσαν στις τοπικές ελληνικές Αρχές να πάνε στο νησάκι και να βοηθήσουν τον τραυματισμένο στρατιώτη. Οι κάτοικοι Γιώργος Σκορδίλης και Θανάσης Κεφαλάς, έχουν βρει στο σημείο υπολείμματα ανθρώπινου σκελετού, εικάζοντας ότι θα μπορούσαν να είναι του στρατιώτη. Ελπίζουν να υποβάλουν τα αποδεικτικά στοιχεία τους στην επιτροπή για τους Τάφους του Πολέμου της Κοινοπολιτείας ώστε τα οστά να ταφούν καταλλήλως.
Καθώς ξημέρωνε η 28η Απριλίου όσοι είχαν πολεμήσει στη μάχη στον Ισθμό της Κορίνθου και που ονομαστεί «Αργοναύτες», πλησίαζαν στο Τολό και το σημείο επιβίβασης.
Τότε έγινε η προτελευταία μάχη στην ηπειρωτική Ελλάδα το 1941, η μάχη στην Ασίνη-Τολό. Μία αυστραλιανή, κυρίως, δύναμη 130 στρατιωτών, με επικεφαλείς τους Αυστραλούς ταγματάρχη Miller και λοχαγό Jackson, πήρε θέση στους λόφους του στενού περάσματος που οδηγεί από την Ασίνη στο Τολό και σταμάτησε τους Γερμανούς αλεξιπτωτιστές καθώς αποπειράθηκαν να περάσουν από το συγκεκριμένο σημείο, προκαλώντας τους μεγάλες απώλειες και τραυματίζοντας τον διοικητή τους. Γερμανικές μαρτυρίες αναφέρουν ότι είχε ξεσπάσει φωτιά σε παρακείμενους ελαιώνες, ενώ υπήρχαν και οι απειλητικοί γκρεμοί. Η μικρή συμμαχική δύναμη αναγκάστηκε να υποχωρήσει και η ίδια στο Τολό.
Ο Αριστείδης με οδήγησε στο πεδίο της μάχης, δείχνοντάς μου τους λόφους όπου οι στρατιώτες των συμμάχων είχαν οργανώσει τις θέσεις άμυνας. Κατά τη διάρκεια των γερμανικών αεροπορικών επιδρομών, σκοτώθηκε ένας αριθμός στρατιωτών εδώ σ’ αυτό το σημείο ενώ μερικοί άλλοι σκοτώθηκαν στις ακτές. Αυτοί που σκοτώθηκαν στην μάχη, αφέθηκαν εκεί όπου έπεσαν από τους Γερμανούς, οι οποίοι περιμάζεψαν τους δικούς τους νεκρούς για ταφή. Ο Αριστείδης λέει ότι ήταν οι ντόπιοι χωρικοί της Ασίνης που έθαψαν τους στρατιώτες των συμμάχων, με την αποχώρηση των Γερμανών. Μετά τον πόλεμο, επανενταφιάστηκαν στο Πολεμικό Νεκροταφείο της Κοινοπολιτείας στο Φάληρο, στην Αθήνα.
Σε αυτό το σημείο-πεδίο μάχης, ο Αριστείδης μαζί με άλλους ντόπιους εθελοντές και ερευνητές, ελπίζουν να στήσουν ένα μνημείο των ANZACs για να τιμήσουν εκείνους που πολέμησαν εδώ στις 28 Απριλίου 1941. Μου δείχνει έναν λόφο αριστερά όπου ελπίζουν να χτίσουν ένα πέτρινο μνημείο, ίσως που να περιλαμβάνει τα εμβλήματα των διαφορετικών εθνικών μονάδων από τις οποίες προέρχονταν αυτοί οι υπερασπιστές, μεταξύ αυτών και το έμβλημα του Ανατέλλοντος Ήλιου των ANZACs.
Μετά την μάχη, οι Γερμανοί προέλασαν προς το Τολό. Μέχρι το βράδυ της 28ης Απριλίου, οι περισσότεροι από τους περίπου 1.300 στρατιώτες των συμμάχων στο Τολό αναγκάστηκαν να παραδοθούν. Ένας από τους αιχμαλώτους ήταν ο δεκανέας Arthur Raymond Evans από την Δυτική Αυστραλία, που υπηρετούσε στο 2/2ο Κινητό Στρατιωτικό Εργαστήριο του 5ου Τμήματος Ανάκτησης. Ήταν υπεύθυνοι για την επισκευή κατεστραμμένου στρατιωτικού εξοπλισμού στο πεδίο της μάχης. Έφτασε στην παραλία του Τολού αλλά δεν κατάφερε να διαφύγει. Πέρασε το υπόλοιπο του πολέμου σε γερμανικά στρατόπεδα αιχμαλώτων πολέμου, μεταξύ αυτών και το Stalag 18A στο Βόλφσμπεργκ της σημερινής Αυστρίας.
Στο Τολό συνάντησα τον γιο του Arthur, Phil Evans, μέλος της Αδελφότητας Βετεράνων Βρετανικής Εκστρατείας στην Ελλάδα. Είναι δύσκολο να μείνει κανείς ασυγκίνητος όταν σκέπτεται εκείνες τις μέρες απελπισίας, καθώς ο πατέρας του Phil και εκατοντάδες άλλοι στρατιώτες είδαν τις ελπίδες τους για απόδραση να εξατμίζονται καθώς οι Γερμανοί έμπαιναν στην πόλη.
Άλλοι διέφυγαν της σύλληψης με τη βοήθεια των ντόπιων Ελλήνων που τους πρόσφεραν τροφή και στέγη. Ο Αριστείδης και η αδελφή του καταγράφουν τις μαρτυρίες πολλών ντόπιων που θυμούνται ή έχουν ακούσει ως παιδιά, τις ιστορίες από την ημέρα που έφτασε το σώμα των ANZACs στο Τολό και την Ασίνη. Ένας από αυτούς περιέγραψε πώς έκρυψαν έναν στρατιώτη σε ένα ποτάμι, και του πήγαιναν φαγητό κάθε μέρα, μέχρι που έκριναν ότι ήταν ασφαλές να βγει και να συνεχίσει την πορεία του. Αυτός ο στρατιώτης στη συνέχεια δημιούργησε μία από τις πρώτες αντιστασιακές ομάδες στην περιοχή, πριν καταφέρει να επιστρέψει στη Μέση Ανατολή. Οι ντόπιοι θυμούνται ότι επέστρεψε στην περιοχή μετά τον πόλεμο.
Ένας από εκείνους που διέφυγαν ήταν ο ταγματάρχης Bernard O’Loughlin, από το Richmond της Μελβούρνης, ένας από τους διοικητές των Συμμάχων στην ακτή του Τολού. Μαζί με έναν από τους Αυστραλούς συμπολεμιστές του, ο Bernard έκανε περπατώντας τη διαδρομή από την Αργολίδα στο Κρανίδι που τότε ήταν υπό γερμανική κατοχή. Από εκεί επιβιβάστηκαν σε ένα πλοίο για τη Μήλο και από εκεί για την Κρήτη. Αργότερα, ο ίδιος είπε ότι αυτό το ταξίδι ήταν η πιο έντονη περίοδος της ζωής του. Η μάχη στην Ασίνη και το Τολό και την πτώση του Τολού, ακολούθησε εκείνη της Καλαμάτας, το απόγευμα της 29ης Απριλίου 1941.
Καθώς περπατάμε στο σημερινό Τολό, ο Αριστείδης και η αδελφή του Πέγκυ, μού δείχνουν τα κτίρια που είχαν επιτάξει και χρησιμοποιούσαν ως στρατηγεία ή διοικητικά κέντρα οι Γερμανοί και οι Ιταλοί. Μετά την κατάληψη της πόλης, οι Ιταλοί πήραν τη σκυτάλη από τους Γερμανούς ως δύναμη κατοχή. Τα οχυρά της Αρχαίας Ασίνης στα περίχωρα της πόλης που έβλεπαν από ψηλά στο λιμάνι και τον όρμο, χρησιμοποιήθηκαν ως αμυντικά αναχώματα θέσεις για οπλοπολυβόλα και άλλα παρόμοια- πολλά από τα οποία παραμένουν έτσι μέχρι τις μέρες μας. Οι ντόπιοι επίσης λένε ότι έχουν βρει βρετανικά κράνη και μπότες.
Αργότερα, μέσω του Αριστείδη, συνάντησα τον κ. Λάμπρο Σκουφούλα στην Λέσχη Καστράκι της Ασίνης. Στις 28 Απριλίου, η Λέσχη φιλοξένησε την πρώτη εκδήλωση για τους ANZACs. Ο Δρ. Νίκος Λυγερός έκανε μία παρουσίαση στο παλιό σχολείο της Ασίνης, όχι μακριά από το πεδίο της μάχης. Στην εκδήλωση μνήμης προσφέρθηκαν στους παρευρισκόμενους σπιτικά μπισκότα Anzac! Ελπίζουν ότι αυτή η εκδήλωση θα επαναλαμβάνεται κάθε χρόνο και θα γίνει μέρος της Ιστορικής διαδρομής των ANZACs στην Ελλάδα. Οι ντόπιοι ελπίζουν επίσης να κάνουν γνωστή την κληρονομιά των ANZACs στην περιοχή μέσα από άλλα πιθανά προγράμματα, όπως εκθέσεις φωτογραφιών αρχείου, νέα σηματοδότηση ιστορικών τοποθεσιών και τη δημοσίευση σχετικής φωτογραφίας στο Ετήσιο Ημερολόγιο του Δήμου.
Όσο βρισκόμουν στην περιοχή συνάντησα, επίσης, τον κ. Γιώργο Ταραβίρα, έναν ακόμη ντόπιο πρόθυμο να κάνει γνωστή την ιστορία των ANZACs στο γειτονικό Ναύπλιο. Ο Γιώργος, που είναι πολιτικός μηχανικός, έχει συγκεντρώσει μεγάλο αρχείο ιστορικών φωτογραφιών του Ναυπλίου για την έρευνα που κάνει για τις εκκενώσεις από το λιμάνι της πόλης. Ο Γιώργος ερευνά τα νερά του λιμανιού του Ναυπλίου για να εντοπίσει τα υπολείμματα των πολυάριθμων σκαφών που βυθίστηκαν κατά τις εκκενώσεις, την ιστορία των οποίων θα αφηγηθεί σε ένα ντοκιμαντέρ που ετοιμάζει με έναν συνάδελφό του.
Τα γεγονότα της Ασίνης, του Τολού και του Ναυπλίου -η μάχη, η εκκένωση, οι αποδράσεις και οι ντόπιοι που βοήθησαν και στήριξαν τα συμμαχικά στρατεύματα- αξίζει να μνημονευθούν και τιμηθούν με νέα μνημεία που τους αξίζουν. Έχοντας περπατήσει την διαδρομή Ασίνης-Τολού με τον Αριστείδη, ελπίζω να μπορέσω να βοηθήσω αυτούς τους ντόπιους εθελοντές στο έργο τους. Τους αξίζει η υποστήριξη όλων όσοι θέλουν να θυμούνται εκείνους που ήρθαν στην Ελλάδα να πολεμήσουν για την ελευθερία στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κυρίως, τους αξίζει η στήριξη των Αυστραλών, των Νεοζηλανδών και εκείνων με ελληνική καταγωγή που έχουν μεταναστεύσει σ’ αυτές τις χώρες.
Είμαι χαρούμενος που συνεργάζομαι με την Ελληνική Κοινότητα Μελβούρνης για να προσθέσουμε νέα μνημεία όπως αυτά στην ιστορική διαδρομή των ANZACs στην Ελλάδα τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι εργασίες έχουν ξεκινήσει για τα νέα μνημεία που θα αφιερωθούν στον ρόλο της Κορίνθου, του Άργους και της Καλαμάτας στην ιστορία των ANZACs.
H Κοινότητα Λευκαδίων Μελβούρνης σχεδιάζει, επίσης, την ανέγερση μνημείου του Αυστραλού δεκανέα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, Τζέιμς Ζαμπέλη, στη Λευκάδα, το νησί του Ιονίου-πατρίδα του πατέρα του. Περιμένω με ανυπομονησία την ημέρα που θα ανεγερθούν τα προγραμματισμένα μνημεία στην Ασίνη και το Τολό, ως μέρος αυτής της ιστορικής διαδρομής, για να σταθούν μαζί με αυτά που ήδη βρίσκονται στην Καλαμάτα, την Πύλο, την Μεθώνη και άλλα πολλά μέρη σε όλη την Ελλάδα. Για να μην ξεχνάμε.
JIM CLAVEΝ – ΑΠΟΔΟΣΗ: ΣΟΦΙΑ ΦΑΤΟΥΡΟΥ
* Ο Jim Claven είναι ιστορικός, συγγραφέας και μέλος του Συμβουλίου Μνήμης της Μάχης της Κρήτης. Επισκέφθηκε το Ναύπλιο, την Ασίνη, το Τολό και την Αργολίδα με τη στήριξη της Παγκορινθιακής και της Αργολικής Κοινότητας, με τις οποίες συνεργάζεται για την ανέγερση νέων μνημείων σ’ αυτές τις περιοχές. Είχε, επίσης, τη βοήθεια του Phil Evans και του Αριστείδη Θωμά.