Τα μνημεία στο σταθμό Βενιζέλου στο μετρό Θεσσαλονίκης

Η διαχρονική Θεσσαλονίκη, συμβασιλεύουσα πόλη του Βυζαντίου μαζί με την Κωνσταντινούπολη, είναι γνωστή σ’ όλο τον κόσμο για τις πολλές βυζαντινές εκκλησίες, τα βυζαντινά τείχη και τα σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα της πόλης, που εκτίθενται στο λαμπρό Βυζαντινό Μουσείο, σε μικρή απόσταση από το Αρχαιολογικό.

  Άρθρο του Χρήστου Πιτερού*

Κατά την κατασκευή του μετρό της πόλης που άρχισε να κατασκευάζεται από το 2006 με πολλές καθυστερήσεις και βρίσκεται σε εξέλιξη εδώ και δεκατρία! χρόνια, αποκαλύφθηκαν σημαντικά αρχαία και κυρίως βυζαντινά ευρήματα και μνημεία. α) Μεταξύ των άλλων στο σταθμό της Αγίας Σοφίας, αποκαλύφθηκε ένα μοναδικό σύνολο της βυζαντινής πόλης του 6ου αι. μ.Χ. και εξής, ένας πλακόστρωτος δρόμος με καταστήματα εκατέρωθεν, μία πλατεία καθώς και το μεγαλύτερο οικοδόμημα κρήνης και νυμφαίου στην πόλη, που κρίθηκαν διατηρητέα. β) Ωστόσο στο σταθμό Βενιζέλου το 2012 – 2013 αποκαλύφθηκε κάτι μοναδικό και πρωτοφανέρωτο για βυζαντινή πόλη κάτω από την κεντρική λεωφόρο της Εγνατίας.

Πρόκειται για ένα μεγάλο πολεοδομικό τμήμα στο κέντρο της κοσμικής βυζαντινής πόλης της Θεσ/νίκης, ένα πλακοστρωμένο τμήμα της κεντρικής λεωφόρου, που διασχίζει την πόλη, γνωστό ως Decumanus Maximus και διασταυρώνεται κάθετα από έναν άλλο μικρότερου πλάτους πλακόστρωτο δρόμο, γνωστό ως cardo. Με λίγα λόγια αποκαλύφθηκε ένα μοναδικό μνημειακό πλακόστρωτο σταυροδρόμι, κόμβος της βυζαντινής πόλης, που διατηρείται σχεδόν ανέπαφο και σε μεγάλη έκταση, με ένα μοναδικό μνημειακό τερτάπυλο στο κέντρο της διασταύρωσης της λεωφόρου. 

Τετράπυλο Βυζαντινής Λεωφόρου

Πρόκειται για ένα μοναδικό μνημείο παγκόσμιας σημασίας που δεν έχει βρεθεί σε καμία άλλη πόλη, ούτε στην Κων/πολη και σηματοδοτεί την αδιάσπαστη συνέχεια της Θεσ/νίκης από τον 4ο – 7ο αι. μ.Χ ως τον 12ο αι. μ.Χ. Η αποκάλυψη αυτή έφερε δικαίως και πάλι τη Θεσ/νίκη στο κέντρο του παγκόσμιου αρχαιολογικού ενδιαφέροντος. Με την αποκάλυψη αυτή, που ήρθε στο φως, άρχισε η δραματική περιπέτεια και ο αγώνας για τη διατήρησή του. Το 2013 το ΚΑΣ με προεδρεύουσα την τότε Γενική Γραμματέα και νυν υπουργό Πολιτισμού κ. Λ. Μενδώνη, γνωμοδότησε για την αποξήλωση του μνημείου και τη μεταφορά του για μόνιμη έκθεση σε άλλη θέση, στην περιοχή του πάρκου Π. Μελά, προκειμένου να συνεχισθούν χωρίς εμπόδια οι εργασίες για το μετρό.

Πρόκειται για μια «εσπευσμένη» γνωμοδότηση, ανάλογη με εκείνη για το μετρό της Αθήνας, που αφορούσε όμως δευτερευούσης και τριτευούσης σημασίας μνημεία, που είχαν ήδη αποξηλωθεί και ορθώς εκτέθηκαν σε υπαίθριο χώρο της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών για τη διδασκαλία των φοιτητών. Οι προϊστάμενοι αρχαιολόγοι των ανασκαφών του μετρό της Θεσ/νίκης, προϊστάμενοι των Εφορειών και του Μουσείου Θεσ/νίκης, ο ΣΕΑ και πολίτες αντέδρασαν έντονα σ’ αυτή την απόφαση.

Μετά από την έντονη αντίδραση των υπευθύνων το 2014 το ΚΑΣ γνωμοδότησε εκ νέου προτείνοντας την τμηματική απόσπαση του μοναδικού μνημειακού αυτού συνόλου, την μεταφορά του σε άλλο χώρο για τις εργασίες κατασκευής του σταθμού του μετρό και στη συνέχεια την επανατοποθέτησή του. Αλλά στη Θεσ/νίκη υπάρχει μακρά παράδοση των αρχαιολόγων και των πολιτών για την προστασία και ανάδειξη των μνημείων που έχουν κάνει την πόλη ξακουστή.

Οι υπεύθυνοι αρχαιολόγοι, ο Σύλλογος Αρχαιολόγων και λοιπών υπαλλήλων, ο πρώην δήμαρχος Θεσ/νίκης Γ. Μπουτάρης επικεφαλής της κίνησης Πολιτών και σε συνεργασία με την Πολυτεχνική Σχολή, αντέδρασαν έντονα και πρότειναν τη διατήρηση των μνημείων στη θέση τους, in situ, χωρίς να τεμαχισθούν καθώς και τη σύνταξη νέας μελέτης για τον σκοπό αυτό. Καθοριστικής σημασίας υπήρξε η συμβολή του καθηγητή του Πολυτεχνείου Γ. Μυλόπουλου και προέδρου της Αττικό Μετρό Α.Ε., ενώ έντονες αντιδράσεις υπήρξαν και από το εξωτερικό. Με τη νέα κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ η πρόταση αυτή έγινε δεκτή και μετά από απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας, το ΚΑΣ γνωμοδότησε για τρίτη! φορά και ενέκρινε τη διατήρηση των μνημείων στη θέση τους και υπογράφηκε Υπουργική Απόφαση στη συνέχεια το 2017.

Ο αγώνας των αρχαιολόγων για την προστασία των μνημείων, με τους συνειδητοποιημένους πολίτες, τη Δημοτική Αρχή κ.λ.π. δικαιώθηκε με το σύνθημα «και αρχαία και μετρό». Τα έργα του μετρό στη συνέχεια άρχισαν και πάλι να εκτελούνται με γοργό ρυθμό με αποτέλεσμα ως το 2019 να έχει κατασκευασθεί το 77% των έργων του μετρό με προγραμματισμό ως το τέλος του 2022 να είναι έτοιμοι οι δώδεκα από τους δεκατρείς σταθμούς και το μετρό, που άρχισε το 2006 με πολλές καθυστερήσεις, να τεθεί επιτέλους σε λειτουργία για τους πολίτες της πόλης και να ανακουφισθούν επίσης και οι ταλαιπωρημένοι ιδιοκτήτες των παρακείμενων καταστημάτων. Μετά την εκλογή της νέας κυβέρνησης, Ιούλιος 2019, ο πρωθυπουργός κ. Κ. Μητσοτάκης στα πρόσφατα εγκαίνια της Διεθνούς Έκθεσης της Θεσ/νίκης και ενώ οι εργασίες του μετρό εκτελούνταν κανονικά, ανακοίνωσε, δίκην πολιτικής εξαγγελίας και χωρίς να έχει ενημερωθεί από τους υπεύθυνους αρχαιολόγους, τις αρμόδιες διευθύνσεις και τη Γενική Δ/νση Αρχαιοτήτων  του ΥΠΠΟΑ, ότι θα τροποποιηθεί η μελέτη κατασκευής του μετρό και επιστρέφοντας στο 2014, τα αρχαία στο σταθμό Βενιζέλου θα τεμαχισθούν, θα μεταφερθούν σε άλλο χώρο, θα κατασκευασθούν τα έργα του μετρό και θα επανατοποθετηθούν στη συνέχεια. Και όλα αυτά χωρίς να έχει εκπονηθεί καμία τεχνική μελέτη, κανένα αντικειμενικό χρονοδιάγραμμα καθυστέρησης, ούτε καν να έχει υπολογισθεί το οικονομικό κόστος της αόριστα προτεινόμενης νέας μελέτης. Αλλά αυτό προϋποθέτει ότι θα προκηρυχθούν νέες εργολαβίες και το μετρό προβλέπεται, όπως δήλωσε υποθετικά ο κ. Πρωθυπουργός ότι θα λειτουργήσει όχι στο τέλος του 2022 αλλά με καθυστέρηση επιπλέον διόμιση χρόνια, ως το τέλος του 2024 περίπου. Όμως όπως δήλωσαν τεχνικοί, γνώστες του έργου, οι καθυστερήσεις θα ξεπεράσουν τα πέντε χρόνια!

Πλακόστρωτος δρόμος

Το κόστος για το ξήλωμα του ήδη κατασκευασμένου! έργου, οι χρονοβόρες εργασίες τεμαχισμού των μνημείων, η μεταφορά τους, οι νέες χρονοβόρες ανασκαφές και η επανατοποθέτησή τους, καθώς και οι αποζημιώσεις των εργολάβων από τις επιπλέον καθυστερήσεις θα αυξήσει υπέρογκα το κόστος κατασκευής και θα το πληρώσουν πάλι οι φορολογούμενοι πολίτες, μετά από δύο μνημόνια! Τα μνημεία κατά τον τεμαχισμό τους θα καταστραφούν κατά 25% – 30% όπως δήλωσε η κορυφαία αρχαιολόγος υπεύθυνη για τα βυζαντινά μνημεία στα έργα του μετρό και καθηγήτρια στο Παν/μιο Θεσ/νίκης κ. Μελ. Παϊσίδου.

Επίσης η διευθύντρια του Αρχαιολ. Μουσείου Θεσ/νίκης και νυν προϊσταμένη της Γενικής Δ/νσης Αρχαιοτήτων κ. Πολυξ. Βελένη ήταν εξ αρχής υπέρ της διατήρησης και ανάδειξης των αρχαίων in situ. Μηχανικοί και εργολάβοι δεν έχουν καμία αρμοδιότητα!  να αποφασίζουν για τον τεμαχισμό των μνημείων. Σύμφωνα με τον αρχαιολογικό νόμο 3028/2002 απαγορεύεται η απόσπαση μνημείων από τη θέση τους, εφ’ όσον μπορούν να διατηρηθούν στη θέση τους, σύμφωνα με την απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας και της Υπουργικής Απόφασης του 2017.  Από τις  δικαστικές εμπλοκές που θα δημιουργηθούν, σε αντίθετη περίπτωση, είναι άγνωστος ο χρόνος καθυστέρησης με απρόβλεπτο οικονομικό κόστος. Οι αρχαιολόγοι, ο ΣΕΑ, υπάλληλοι του Υπουργείου Πολιτισμού, πολίτες της Θεσ/νίκης και ο πρώην δήμαρχος Γ. Μπουτάρης επιμένουν στην ομόφωνη γνωμοδότηση του ΚΑΣ (2017) και την Υπουργική Απόφαση του 2017.

Ο καθηγητής και πρύτανης του Πολυτεχνείου Γ. Μυλόπουλος και πρώην πρόεδρος της Αττικό Μετρό Α.Ε. έχει αναλυτικά επανειλημμένα εκθέσει τις απόψεις του τεκμηριωμένα σύμφωνα με την εγκεκριμένη και εφαρμοζόμενη μελέτη από το 2017 καθώς και την έντονη αντίθεσή του στη νέα χρονοβόρα και κοστοβόρα προτεινόμενη νέα αλλαγή της μελέτης. Ο πρωθυπουργός κ. Κ. Μητσοτάκης προεκλογικά δεν είχε δηλώσει ότι θα προβεί στην τροποποίηση και αλλαγή της εγκεκριμένης και σε εξέλιξη μελέτης. Τα αρχαία προστατεύονται από το Σύνταγμα και τον αρχαιολογικό νόμο και αρμόδιες είναι οι υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού και κανείς δεν νομιμοποιείται να εξαγγέλει ανάμεσα σε πολιτικές δηλώσεις και καθαρά επιστημονικά θέματα, χωρίς μελέτες και χωρίς να έχουν αποφασίσει τα αρμόδια όργανα και το Συμβούλιο της Επικρατείας. Η υπουργός Πολιτισμού κ. Λ. Μενδώνη δεν έχει εκφράσει τις απόψεις της δημόσια. Η Πολιτεία και  το Υπουργείο Πολιτισμού έχει συνέχεια για την προστασία των αρχαίων σύμφωνα με τα αρμόδια γνωμοδοτικά όργανα, τις υπουργικές αποφάσεις και το Συμβούλιο της Επικρατείας. Αλλά είναι γνωστό ότι οι αρχαιολόγοι έχουν πολλές φορές προστατεύσει τα αρχαία μνημεία.

Ο Έφορος Φ. Πέτσας της Εφορείας Θεσ/νίκης μέσα στη δικτατορία, στο χώρο της Αρχαίας Αγοράς, όπου προβλεπόταν η κατασκευή Δικαστηρίων, στάθηκε μπροστά στα μηχανήματα, που είχαν σταλεί να καταχώσουν τα αρχαία και έσωσε και προστάτευσε την αρχαία Αγορά της Θεσ/νίκης, ένα μοναδικό μνημείο της πόλης, διαφορετικά η Αρχαία Αγορά δεν θα υπήρχε σήμερα και θα είχε ανοικοδομηθεί. Πάλι στη δικτατορία η Έφορος αρχαιοτήτων Αργολίδας Ε. Δεϊλάκη μαζί με τον Έφορο Βυζαντινών Δ. Λαζαρίδη εναντιώθηκαν σθεναρά στην καταστροφή των μνημείων της Ακροναυπλίας, παίζοντας το κεφάλι τους κορώνα – γράμματα και στάθηκαν απέναντι επίσης και στο χουντικό Επιθεωρητή Αρχαιοτήτων καθηγητή αρχαιολογίας Σπυρ. Μαρινάτο. Το 1977 ο πρωθυπουργός Κων/νος Καραμανλής είχε αποφασίσει την κατασκευή ναυπηγείων στη μοναδική αρχαιολογική περιοχή και φυσικού κάλλους της Πύλου, όπου σήμερα είναι το Costa Navarino.

Όλα τα μέλη του ΚΑΣ, παρά την επιμονή του πρωθυπουργού, διαφώνησαν και παραιτήθηκαν και ο πρωθυπουργός αναγκάσθηκε να υποχωρήσει και σώθηκε η μοναδική ιστορική, αρχαιολογική και φυσικού κάλλους περιοχή της Πύλου. Αλλά και στην πρόταση επίσης του Προέδρου της Δημοκρατίας Κων/νου Καραμανλή για τη μόνιμη τέλεση των ολυμπιακών αγώνων στην Ολυμπία πάλι οι αρχαιολόγοι όρθωσαν το ανάστημά τους και προστάτεψαν τον μοναδικό αρχαιολογικό χώρο της Ολυμπίας. Και πάλι στη Θεσ/νίκη όταν αποκαλύφθηκε σε οικόπεδο μικρό τμήμα του Ιππόδρομου Θεσ/νίκης με μεγάλο αριθμό υπογραφών των κατοίκων και την αντίδραση των αρχαιολόγων απαλλοτριώθηκε το οικόπεδο.  Υπάρχει πλήθος περιπτώσεων προστασίας των μνημείων με θυσίες από τους αρχαιολόγους.

Ας διδαχθούν επιτέλους κάτι από τα παραπάνω οι εκάστοτε εκλεγμένοι κυβερνώντες. Είναι καιρός ο νέος πρωθυπουργός να επανεξετάσει την πολιτική δήλωσή του για την αλλαγή της γρήγορα εκτελούμενης μελέτης του μετρό Θεσ/νίκης, που συνεπάγεται μεγάλες επιπλέον καθυστερήσεις και αύξηση του κόστους κατασκευής αλλά και της αμοιβής των εργολάβων, τις καθυστερήσεις και την κακοποίηση από τον τεμαχισμό των μνημείων. Οι επαΐοντες αρχαιολόγοι για την προστασία των μνημείων επιμένουν και θα επιμένουν «μέχρις ότου τα όνειρα να λάβουν εκδίκηση». Είναι καιρός ο καθένας μας να αναλάβει τις ευθύνες που του αναλογούν.

Με τη διατήρηση επιτόπου των μνημείων στο σταθμό Βενιζέλου αλλά και στην Αγία Σοφία, θα δημιουργηθεί στο κέντρο της πόλης ένα ανοιχτό Μουσείο, για ένα μοναδικό σύνολο μνημείων παγκόσμιας εμβέλειας και σημασίας, όπου θα συρρέουν τα πλήθη των επισκεπτών από όλο τον κόσμο. Τα μνημεία προστατεύονται από το Σύνταγμα και τον αρχαιολογικό νόμο και δεν τεμαχίζονται. Αλλά η Θεσ/νίκη είναι μία δημοκρατική πόλη, οι κορυφαίοι αρχαιολόγοι που διαθέτει η πατρίδα μας και είναι πολλοί, οι πολίτες και φορείς της πόλης δεν θα επιτρέψουν την κακοποίηση μοναδικών μνημείων παγκόσμιας σημασίας και την επιπλέον δαπάνη τεράστιων ποσών των φορολογουμένων πολιτών και την καθυστέρηση για πολλά χρόνια λειτουργίας του μετρό και τη συνέχιση της ταλαιπωρίας των πολιτών. 

Υ.Γ. Από την πλευρά μου είχα υποχρέωση και καθήκον, μακριά από μικροπολιτικές τακτικές, να αναφερθώ σ’ αυτό το σοβαρό και πολυσήμαντο αρχαιολογικό θέμα, αλλά και απέναντι στους αείμνηστους κορυφαίους καθηγητές της αρχαιολογίας και τέχνης, στη φωτεινή και δημοκρατική Φιλοσοφική της Θεσ/νίκης, όπου σπούδασε ο υπογράφων και πολλοί ικανοί και άξιοι συνάδελφοί μας, οι οποίοι πάσχισαν να μας διδάξουν και να μας κάνουν αντάξιους συνεχιστές τους, τους Ν. Πλάτωνα, Μ. Ανδρόνικο, Γ. Δεσπίνη, Χ. Χρήστου, τον Στυλ. Πελεκανίδη στη βυζαντινή αρχαιολογία, που μύησε με πάθος τους φοιτητές του στα βυζαντινά μνημεία της Θεσ/νίκης, αλλά και στον καθηγητή και Δ/ντή του Μουσείου Ακρόπολης Δ. Παντερμαλή. 

* Χρήστος Πιτερός, αρχαιολόγος, αναπληρωτής διευθυντής του ΥΠΠΟΑ σε αφυπηρέτηση