Η πρόβλεψη των σεισμών, το ΚΕΜΧ Ναυπλίου, ο Βαρώτσος και ο Τσελέντης

Ήταν Φεβρουάριος του 1981, όταν ο Ευάγγελος Αβέρωφ διατάσσει να τοποθετηθούν σταθμοί ΒΑΝ σε στρατόπεδα. Σε ένα από αυτά, στο ΚΕΜΧ Ναυπλίου, υπηρετεί τη θητεία του ο νεαρός τότε Κεφαλονίτης σεισμολόγος, με εξαιρετικές σπουδές σε Ελλάδα και εξωτερικό, Άκης Τσελέντης. Πολλοί υποστηρίζουν ότι εκείνη την περίοδο ήταν σαφώς απέναντι στη μέθοδο Βαρώτσου που σήμερα υπερασπίζεται.

Ένας ακόμα υπερασπιστής της μεθόδου, ο Γεράσιμος Χουλιάρας θυμάται το 1985 όταν μετρούσε τον τανιστή του σταθμού ΒΑΝ στο πεδίο βολής του ΚΕΜΧ.

Την ίδια χρονιά η ομάδα ΒΑΝ του Πατρινού καθηγητή Παναγιώτη Βαρώτσου χτυπά πόρτες και προσπαθεί να πείσει για τη μέθοδό της, που όπως ισχυριζόταν μπορούσε να προβλέψει τους σεισμούς. Δεν ήταν ακριβώς κάτι καινούργιο, με την έννοια ότι βασίστηκαν σε μια κατηγορία ηλεκτρικών σημάτων που είχε ανακαλύψει ο Ρώσος Σομπόλεφ.

Φώτο: Ο σεισμολόγος Άκης Τσελέντης στον σταθμό ΒΑΝ πριν 28 χρόνια στο στρατόπεδο Ναυπλίου υπηρετώντας την θητεία του.

Η ομάδα ΒΑΝ είχε μια δική της έμπνευση για την οποία επιχείρησαν να πείσουν πρώτα την κοινή γνώμη μέσω του τύπου και μετά την επιστημονική κοινότητα. Η μέθοδος αυτή πολεμήθηκε από αρκετούς αλλά υποστηρίχθηκε και από κάποιους, διχάζοντας φυσικούς και σεισμολόγους, που στην πλειοψηφία τους στάθηκαν απέναντι σε αυτήν.

Τι είναι η μέθοδος ΒΑΝ

Τι είναι όμως τελικά αυτή η περίφημη «προγνωστική μέθοδος σεισμών» ΒΑΝ; Τι ακριβώς είναι τα SES που καταγράφουν και πώς αυτά συνδέονται (αν συνδέονται) με τις σεισμικές δονήσεις που μας αναστατώνουν;

Πώς ξεκίνησε η έρευνα

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Το όνομα ΒΑΝ, για όσους δεν το γνωρίζουν, δεν έχει να κάνει με τη μέθοδο, προέρχεται από τα αρχικά των επιθέτων των κκ. Π. Βαρώτσου, Κ. Αλεξόπουλου και Κ. Νομικού, που υπήρξαν τα «ιδρυτικά» μέλη της «ομάδας».

Ολα ξεκίνησαν όταν κατά τη διάρκεια ερευνών και πειραμάτων που έκανε ο καθηγητής Φυσικής κ. Π. Βαρώτσος στο εργαστήριό του παρατήρησε πως τα θραύσματα χαλαζία εκπέμπουν κάποια ηλεκτρικά σήματα, κάτι που συνδύασε με το γνωστό στους επιστήμονες «πιεζοηλεκτρικό φαινόμενο», σύμφωνα με το οποίο τα πετρώματα που βρίσκονται κάτω από το έδαφος όταν συμπιέζονται ή σπάνε προκαλούν μεταβολές στο ηλεκτρικό πεδίο της γης. Η ύπαρξη φυσικού ηλεκτρικού ρεύματος στο υπέδαφος της γης (σε μικρά βάθη) ήταν ήδη γνωστή ­ από την επιστήμη της γεωφυσικής, τα λεγόμενα «τελλουρικά ρεύματα» (από το tellus = γη). Η καταγραφή μάλιστα αυτού του ηλεκτρικού ρεύματος εφαρμοζόταν σε πολλές γεωφυσικές εργασίες και επιστημονικές παρατηρήσεις του υπεδάφους της Γης, ανεξάρτητες από την πρόγνωση των σεισμών. Το καινούργιο όμως στοιχείο που υποστήριξε η ομάδα ΒΑΝ ήταν ότι κάποιες από τις αρκετές «ανωμαλίες» που κατά καιρούς παρουσιάζονταν στη ροή αυτού του φυσικού ρεύματος οφείλονταν στα ειδικά ηλεκτρικά σήματα που εξέπεμπαν τα πετρώματα όταν «κάτι δεν πήγαινε καλά» στα έγκατα της γης.

Πού στηρίζεται η μέθοδος

Ολόκληρη η μέθοδος «πρόβλεψης σεισμών» της ομάδας ΒΑΝ στηρίχθηκε στην ανίχνευση, στην καταγραφή και στην αποκρυπτογράφηση αυτών των ειδικών ηλεκτρικών σημάτων που «στέλνουν» τα πετρώματα όταν σπάζουν ή συμπιέζονται, κάτι που αποτελεί και την κύρια αιτία γένεσης ενός σεισμού. Πρόκειται για τα περιβόητα SES (σεισμικά ηλεκτρικά σήματα) που αναφέρονται ότι καταγράφηκαν σε όλες τις επιστολές της «ομάδας» του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Φυσικής του Στερεού Φλοιού της Γης.

Ο εντοπισμός αυτών των «σεισμικών ηλεκτρικών σημάτων» (σύμφωνα πάντα με όσα έχει κατά καιρούς υποστηρίξει η ομάδα ΒΑΝ) γίνεται από τους ­ επίσης περιβόητους ­ «καταγραφικούς σταθμούς». Κάθε «σταθμός» αποτελείται από ένα δίκτυο ηλεκτροδίων (αγωγός ­ έλασμα ή σύρμα ­ για τη διαβίβαση ηλεκτρικού ρεύματος), τα οποία επικοινωνούν τηλεμετρικά (μέσω τηλεφωνικής γραμμής) με ένα καταγραφικό όργανο.

Τα ηλεκτρόδια τοποθετούνται στο έδαφος και σε αρκετή απόσταση μεταξύ τους, που μπορεί να κυμαίνεται από μερικές δεκάδες ως και μερικές εκατοντάδες μέτρα.

Τα δεδομένα όλων των ηλεκτροδίων συγκεντρώνονται στον καταγραφέα και αποτυπώνονται σε χάρτινες ταινίες, περίπου με τον ίδιο τρόπο που βγαίνουν οι τεθλασμένες γραμμές των σεισμογράφων και των… καρδιογράφων.

Οι «άγνωστοι» σταθμοί

Εκτός από την αναλογική καταγραφή των δεδομένων σε ταινίες χαρτιού, που γίνεται σε κάθε «σταθμό» ξεχωριστά, όλοι οι «σταθμοί ΒΑΝ» επικοινωνούν ή τουλάχιστον (επειδή δεν είναι γνωστό τι ακριβώς συμβαίνει σήμερα με το δίκτυο) επικοινωνούσαν και με τον κεντρικό σταθμό ΒΑΝ που είχε εγκαταστήσει ο κ. Π. Βαρώτσος στην οικία του. Δηλαδή, με απλά λόγια, ό,τι «έγραφε» (ή γράφει) κάθε σταθμός το έστελνε και απευθείας στον κεντρικό υπολογιστή, όπου συγκεντρώνονταν και αναλύονταν όλες οι «πληροφορίες». Κατά την επεξεργασία αυτών των συνολικών καταγραφών του φυσικού ηλεκτρικού ρεύματος η ομάδα ΒΑΝ υποστηρίζει ότι εντοπίζει τις «ανωμαλίες» εκείνες που θεωρεί ότι αποτελούν SES ­ άρα και προειδοποιητικό σημάδι επικείμενου σεισμού. 

Από τους 25 συνολικά «καταγραφικούς σταθμούς» που είχαν εγκατασταθεί ως τις αρχές της δεκαετίας σε όλη την Ελλάδα, δεν έχει γίνει γνωστό πόσοι τελικά λειτουργούν σήμερα ­ κάποιοι αναφέρουν ότι έχουν απομείνει μόνο τρεις ή τέσσερις.

Γιατί το απορρίπτουν οι περισσότεροι σεισμολόγοι

Οι επιστημονικές ­«ενστάσεις» των σεισμολόγων φαίνεται να επικεντρώνονται στα εξής σημεία: Αν και θεωρητικά υπάρχει η δυνατότητα μεταβολής στο ηλεκτρικό πεδίο της γης λόγω των τάσεων που εξασκούνται στα πετρώματα δεν υπάρχει κάποιος συσχετισμός «σημάτων» που θα μπορούσε να αποκαλύψει το επίκεντρο, το μέγεθος και τον χρόνο ενός επικείμενου σεισμού.

Οσες φορές και αν ρωτήθηκε ο κ. Βαρώτσος για τον ποιο θεωρεί «φυσικό ορισμό» του «σήματος», δηλαδή ποια είναι η ανωμαλία εκείνη στη ροή των ηλεκτρικών σημάτων που δείχνει ότι πρόκειται για το επικείμενο σπάσιμο κάποιων πετρωμάτων και όχι για οτιδήποτε άλλο, δεν το προσδιόρισε ποτέ (συνήθως απαντούσε ότι αυτό είναι κάτι που μαθαίνεται εμπειρικά).

Δεν υπάρχει συστηματική συσχέτιση ανάμεσα στα «ηλεκτρικά σήματα» που λέει ότι καταγράφει το ΒΑΝ και στους σεισμούς που γίνονται. Δηλαδή ενώ κάποιες φορές υπήρξαν «σήματα» δεν υπήρξαν σεισμοί. Σε άλλες περιπτώσεις υπήρξαν σεισμοί χωρίς να προηγηθούν σήματα και άλλες φορές υπήρχαν και σήματα και σεισμοί.

Ακόμη και αν σε τελική ανάλυση υπάρχουν κάποια προγνωστικά στοιχεία ποτέ αυτά δεν έχουν κατατεθεί έτσι ώστε να στοιχειοθετούν πρόγνωση. Πάντοτε ήταν ελλιπή, γενικά και αόριστα. Κάποιες φορές μάλιστα ήταν και απίστευτα αποπροσανατολιστικά (περίπτωση Αιγίου, όταν το κράτος βάσει των πληροφοριών του ΒΑΝ ανέμενε σεισμό στη Θεσσαλία).

Η ομάδα ΒΑΝ σήμερα

Σήμερα η ομάδα ΒΑΝ εδρεύει στο Ινστιτούτο Φυσικής του Στερεού Φλοιού της Γης (Solid Earth Physics Institute – S.E.P.I.) που στεγάζεται στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Ενεργό επιστημονικό προσωπικό του Ινστιτούτου παραμένει ο καθηγητής Παναγιώτης Βαρώτσος, ο αναπληρωτής καθηγητής Νικόλαος Σαρλής, ο επίκουρος καθηγητής Ευθύμιος Σκορδάς και η δρ. Μαίρη Λαζαρίδου.

Από την ευρύτερη ελληνική σεισμολογική κοινότητα η ομάδα ΒΑΝ συνεργάζεται με τον καθηγητή Άκη (Γεράσιμο) Τσελέντη του Πανεπιστημίου Πατρών και τον ερευνητή Γεράσιμο Χουλιάρα του Γεωδυναμικού Ινστιτούτου Αστεροσκοπείου Αθηνών.