Μια φορά κι έναν καιρό, ήταν η Λιβύη…
Και ξαφνικά, όλοι αρχίσαμε να συζητάμε για τη διπλανή μας Λιβύη. Τη βρήκαμε και στο χάρτη και ανακαλύψαμε ότι βρίσκεται πάρα πολύ κοντά μας. Τόσο κοντά μας, που το 2011, έφευγαν βομβαρδιστικά από τα ελλαδικά και κρητικά αεροδρόμια (1) για να βομβαρδίσουν τον «απροσάρμοστο και ατίθασο, κακό, βίαιο, καταπατητή δικαιωμάτων, δικτάτορα» Καντάφι. Τότε, μιντιακή σιωπή και άγνοια. Ύστερα, για χρόνια και μέχρι σήμερα, ασχολίαστη αναρχία και μια πολεμική αοριστολογία.
Εδώ και κάποιους μήνες, βγήκαν ξανά οι χάρτες και τα κιτάπια από τα ράφια, βγήκαν και τα γιαταγάνια από τα θηκάρια της οθωμανικής κατάρας και βλέπουμε από απόσταση ένα παράλογο θέατρο. Μια παράσταση με γρήγορους διαλόγους και βίαιες ατάκες. Μιλούν οι ειδικοί για ανειδίκευτους μισθοφόρους, μιλούν οι οικονομολόγοι για λαθρεμπόρους πετρελαίου, η κάθε εταιρεία με μπροστάρηδες πολιτικούς – πλασιέ κρατάει με σθένος το κομμάτι που της αποδόθηκε, σιωπούν οι πάντες για τις εκπληκτικές αρχαιότητες της χώρας που φορτώνονται σε καράβια και μπαίνουν σε νέους καταλόγους λαμπερών δημοπρασιών, εκπλήσσονται όλοι οι ειδήμονες με τα σκλαβοπάζαρα στις αποθήκες των λιμανιών που εμπορεύονται τα όνειρα των Αφρικανών ξανά, μετά από αιώνες «κατάργησης της δουλείας»…
Μάθαμε για τον πολέμαρχο στα ανατολικά και για μια κυβέρνηση – φάντασμα στα δυτικά, για τερματικούς πετρελαίου και μάχες αγνώστων στρατών, μνημόνια και θαλάσσιες ζώνες μιας χώρας, διαλυμένης και διχασμένης «εκ γενετής» και διψασμένης εκ φύσεως, καθότι στα όρια της ερήμου.
Ο μόνος που έβαλε τα πράγματα σε μια ισορροπία κρατικής οντότητας, για δεκαετίες, ήταν ο Μουαμάρ Καντάφι (2). Με ένα χάρισμα αραβικής διαπραγμάτευσης, με επαφές σε όλο τον κόσμο και με δημιουργική εκμετάλλευση του πλούτου του πετρελαίου, κατάφερε να κάνει τη Λιβύη την πλουσιότερη αφρικανική χώρα, λίκνο του εφαρμοσμένου “τρίτου αδέσμευτου δρόμου ” και του παναφρικανισμού, ένας αραβογενής σοσιαλισμός (3), κυρίως αντιαμερικανικός και ανεξάρτητος, με ίνδαλμα τον Νάσερ της Αιγύπτου, μια χώρα παράδειγμα για γείτονες και φίλους, κακό παράδειγμα για τους κατ’ επάγγελμα και κατά συνείδηση αρπακτικούς «αετούς» που συνήθως έρχονται από την ανεπτυγμένη Δύση. Αυτούς που με επίκληση κάποιων δικαιωμάτων και μιας «δημοκρατίας» καταστρέφουν χώρες κατά βούληση και ληστεύουν τον πλούτο τους. Ο Καντάφι λοιπόν, με άφθονο χρήμα, σοφό απόθεμα σε χρυσό (4), επιχορηγήσεις, παιδεία για όλους και δικαιώματα για τις γυναίκες, με αθρόα πολιτογράφηση μαύρων Αφρικανών, μεσολάβηση ανάμεσα στις φυλές, συντριβή των αντιφρονούντων, υποδομές παντού σε ια έως τότε πρωτόγονη χώρα, με νερό από βαθιές γεωτρήσεις μακριά, στην έρημο, με σιδηρά πυγμή αλλά και με μια κιτς προσωπολατρεία, είχε φτιάξει κάτι, σε μεγάλο βαθμό, σταθερό και αξιοζήλευτο. Σίγουρα απτό και εφαρμοσμένο, ορατό από τους δίπλα και τους γύρω. Ίσως αυτό να ήταν και το πρόβλημα. Ότι έκανε τη διχασμένη Λιβύη χώρα και άξια “γεωπολιτικής ζήλειας “…
Και ήρθαν οι «αετοί» από τη Δύση και τα πήραν όλα. Σε απόλυτο συντονισμό και σύμπραξη όλων των «μεγάλων και δικαίων» τιμωρών. Με απόλυτη μιντιακή «ομερτά» και διαστρέβλωση. Με αποσιώπηση των μεγάλων διαδηλώσεων υπέρ του Καντάφι στην Τρίπολη το καλοκαίρι του 2011, με γυρίσματα κομπάρσων στο Κατάρ που παρουσιάζονταν ως Λίβυοι αντιφρονούντες… και το αποτέλεσμα ήρθε γρήγορα και σίγουρα : Αποκεφαλισμός του κράτους με μπόλικη δόση ψεμάτων και προπαγάνδας, καταστροφή υποδομών, μοίρασμα σε ζώνες επιρροής, πετρέλαια αφορολόγητα προς κάθε κατεύθυνση, όπλα επίσης, αρχαιότητες, ροές Αφρικανών προσφύγων. Αλλά δεν ακούσαμε από τα κέντρα της πληροφόρησης για Λίβυους πρόσφυγες. Ξέχασαν να μας πουν ότι δεν υπήρχαν φτωχοί σε αυτή τη χώρα και ότι, όσοι έφυγαν από τη χώρα το 2011, διέμεναν και διαμένουν, ίσως και τώρα, σε νοικιασμένα ξενοδοχεία και διαμερίσματα στην Ευρώπη και αλλού. Ίσως επίσης ξέχασαν να μας πουν ότι κάποιες δυτικές, ευρωπαϊκές, πολιτισμένες τράπεζες, οικειοποιήθηκαν τα αποθέματα και τις καταθέσεις του κινδύνου κράτους με επίκληση στα «βρώμικα λεφτά του δικτάτορα», που όταν αλλάξουν τσέπη «απολυμαίνονται». Άρπαξαν με λίγα λόγια και το κρατικό χρήμα της Λιβύης.
Ευτυχώς, πρόλαβα και γνώρισα τη Λιβύη του Καντάφι. Για την ακρίβεια, γνώρισα μια χώρα που έπαψε να υπάρχει μετά το 2011.
Η Λιβύη ήταν ανέκαθεν διχασμένη και χωρισμένη από την γεωγραφία της και κατ’ επέκταση και από την ιστορία.
Η Κυρηναϊκή στα ανατολικά είχε αποικισθεί από Έλληνες από τη Θήρα που εμπορεύονταν για αιώνες το πολύτιμο σίλφιο (5), βότανο μαγικό και περιζήτητο σε βαθμό σταδιακής εξάντλησης και εξαφάνισης. Οι Έλληνες έδρασαν εκεί ακολουθώντας τί άλλο; τους αέρηδες της Μεσογείου και το μαντείο των Δελφών. Έψαξαν και βρήκαν έναν τόπο μαγικό, μερικά «στάδια» μακριά από τη Μεσόγειο, στη βάση ενός βράχου, δίπλα σε μια ιερή πηγή με νερό… ακολούθησαν την ακριβή περιγραφή του μαντείου, για ένα μέρος που έμοιαζε εκπληκτικά με το αρμονικό τοπίο των Δελφών… Και οι οδηγίες βρήκαν τόπο και εφαρμογή, που έμελλε να δώσει ζωή σε μια ακμάζουσα αποικία, με λαμπρά κτίρια και μακραίωνη ανάπτυξη, την Κυρήνη.
Εκεί δεσπόζουν ακόμα τα ερείπια ενός τεράστιου ναού του Δία, καθώς και το ιερό του Απόλλωνα. Δεν θα ξεχάσω όμως τα στοιβαγμένα, ελλείψει χώρου, αγάλματα στο τοπικό μουσείο, τα σκουριασμένα βαγονέτα των προπολεμικών ιταλικών ανασκαφών, αλλά και το μαγικό θέατρο και τοπίο της Απολλωνίας με θέα τη γαλάζια Μεσόγειο. Εκεί που ζουν ακόμα τουρκοκρητικοί, που διατηρούν ακέραιο το τοπικό, κρητικό ιδίωμα των προπαππούδων τους, που έφτασαν εκεί με καΐκια στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα.
Και όλη η χερσόνησος της Κυρηναϊκής στολίζεται από ερείπια πέντε αρχαίων πόλεων (6), όπως η Πτολεμαΐδα, η «Τολμέιτα» για τους ντόπιους και η Τόκρα. Και όλος αυτός ο κόσμος των εμπορικών πόλεων έζησε και ήκμασε μέχρι και τον 6ο αιώνα μ.Χ., όταν το οργανωμένο κράτος του Ιουστινιανού διακοσμούσε τις πρώτες εκκλησίες με πολύχρωμα και πληθωρικά ψηφιδωτά, που ανακάτευαν τη ρωμαϊκή αισθητική με τη νέα χριστιανική θρησκεία.
Αυτά στην Ανατολή, που έχει σαν κέντρο αναφοράς τη Βεγγάζη και αποτέλεσε επίσης σημείο μαχών και διεκδικήσεων κατά τον Β ‘ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν οι Σύμμαχοι απέκρουσαν τους στρατιώτες του Άξονα στο Τομπρούκ (7), κοντά στην Αίγυπτο. Πάντα λοιπόν η Λιβύη ήταν πεδίο διεκδικήσεων και συρράξεων λόγω θέσης. Η περίοδος Καντάφι ήταν μια σπάνια χρονική παρένθεση σταθερότητας και ομογενοποίησης της χώρας που έπρεπε να φέρει κοντά τους Τουαρέγκ (8) της ερήμου με τους Βερβερίνους, τους Άραβες εμπόρους και τους ψαράδες της ακτής. Γιατί, ας μην ξεχνάμε, ότι υπήρξε για αιώνες Οθωμανική και στις αρχές του 20ου αιώνα, μετά από πόλεμο και λόγω της εσωτερικής διαμάχης των Νεότουρκων ή κτήση αυτή χάθηκε μαζί με τα Δωδεκάνησα και πέρασε στους Ιταλούς (9). Και οι Ιταλοί και ιδίως ο Μουσολίνι λίγο μετά, θέλησαν να αναβιώσουν τη ρωμαϊκή δόξα, φύτεψαν ελιές κι έφεραν εποίκους από το φτωχό Ιταλικό Νότο (10)… Πόσο ωραίο αλλά και πόσο περίπλοκο να μελετάμε την ιστορία… βοηθά όμως πολύ να καταλάβουμε το σήμερα…
Ο άλλος πόλος της διχασμένης Λιβύης είναι η Δύση, η Τριπολίτιδα. Εκεί, αντίθετα με την Ανατολή, είχαν από παλιά κυριαρχήσει οι Φοίνικες (11), πιο κοντά στη δική τους Καρχηδόνα, ιδρύοντας σημαντικές πόλεις και λιμάνια που έλεγχαν μεγάλο μέρος της Μεσογείου… αλλά και οι πόλεις αυτές εξελληνίστηκαν σε έναν βαθμό και ιδρύθηκαν η τριπλή πόλη, η Τρίπολη, αρχαία Οία που αργότερα πέρασε στα χέρια των πανίσχυρων Ρωμαίων . Γι’ αυτό και οι αρχαιότητες Στη Δυτική Λιβύη αποτελούνται κυρίως από εντυπωσιακές ρωμαϊκές πόλεις με εξαιρετική ρυμοτομία, λουτρά, αγορές, αρχαία θέατρα και θριαμβικές αψίδες… το καλύτερο σκηνικό για τα προπαγανδιστικά θεάματα του μεγαλομανούς Μουσολίνι. Αρχαιολογικοί χώροι σαν τη Μεγάλη Λέπτιδα (12) (Leptis Magna), όχι μακριά από την Τρίπολη, διδάσκουν αστική οργάνωση και οικιστική ισορροπία, διαχείριση χώρου, ανθρώπων και αγαθών σε μια πόλη που ξεπερνούσε τις 100.000 κατοίκους την εποχή της μεγάλης ακμής, όταν τη Ρώμη κυβερνούσε ο γεννημένος στη Λέπτιδα Σεπτίμιος Σεβήρος (13), τον 3ο αιώνα μ.Χ.
Δεν υστερεί καθόλου ο χώρος στην Σαμπράθα (14), ακόμα πιο δυτικά, με αποκορύφωμα το ρωμαϊκό ωδείο της αλλά και τις λαξευμένες πέτρινες δεξαμενές για το ελαιόλαδο, δίπλα στα βαθυγάλανα μετά της Μεσογείου…
Στην Τρίπολη, η γνώση κορυφώνεται με μια επίσκεψη στο αρχαιολογικό μουσείο, με πάμπολλα αγάλματα ανάγλυφα και μωσαϊκά που πρέπει να δούμε τα επόμενα χρόνια να εκτίθενται ως “άγνωστης προέλευσης ρωμαϊκά ευρήματα από τη Βόρεια Αφρική “… θα δούμε…
Η ρωμαϊκή αψίδα της Τρίπολης, της αρχαίας Οίας (15), συνοδευόταν από το περήφανο βλέμμα του Καντάφι σε τεράστιες αφίσες δίπλα στην αχανή πράσινη πλατεία, όχι μακριά από κλειστές καθολικές εκκλησίες και αποικιακά ιταλικά κτίρια και την προκυμαία…
Η Λιβύη όμως δεν ήταν μόνο η ιστορική ακτή και τα ασύλληπτης αξίας αρχαιολογία μνημεία….
Όταν ο δρόμος άφηνε τις σκονισμένες πόλεις και πήγαινε προς τα νότια, ένας άλλος κόσμος, βορειοαφρικανικός και αυθεντικός ανοιγόταν μπροστά μας.
Θυμάμαι χαρακτηριστικά εκείνες τις οχυρές, κυκλικές, κοινές σιταποθήκες (Κασρ Αλ Χαζ) με τα πολλά πορτοπαράθυρα, ένα υπέροχο πρώιμο δείγμα κοινοτικής διαχείρισης πριν από αιώνες.
Πιο νότια ξεκινούσαν οι οάσεις με τις χουρμαδιές και τις διαφορές φυλές να νέμονται σοφά, για αιώνες, το πολύτιμο και λιγοστό νερό. Κάποια ξερά ουέντ χαράζουν το τοπίο και ορίζουν τους αρχαίους δρόμους των καραβανιών που μετέφεραν αλάτι και έφεραν το κοράνι στους Τουαρέγκ της ερήμου που μέχρι τότε λάτρευαν μόνο τα άστρα και τους κυματισμούς της άμμου…
Και διανύοντας αυτά τα αρχαία μονοπάτια της ερήμου, είχα φτάσει και στο ονειρεμένο Γκανταμές (16), στις πόρτες της Σαχάρα, δίπλα στην απεραντοσύνη των “εργκ” (17), σε ένα σταυροδρόμι με θησαυρούς και μυστικά ανάμεσα σε λευκούς τοίχους και παλιά χειρόγραφα…
Το περιτειχισμένο Γκανταμές παραμένει μια ανάμνηση ισχυρή και συναισθηματική. Η αξέχαστη ζωγραφιστή διακόσμηση στους τοίχους των σπιτιών, ο πλούτος των νοικοκυριών σε μπακίρια ασημικά και αναμνήσεις, ο λαβύρινθος της παλιάς πόλης από κοινούς τοίχους και σκεπαστούς δρόμους, αδιέξοδα και μυστικά περάσματα, ταράτσες μεγάλες σαν γειτονιές, παράθυρα για παρατήρηση του έξω κόσμου, ένα δίκτυο μοναδικό που ένωνε και χώριζε, όριζε τη διακριτική οικογενειακή ζωή και συνύπαρξη, μπέρδευε τον εισβολέα, και ακόμα το μοίρασμα των χωραφιών τα πηγάδια και τα κανάλια, τα ταπεινά αναμνηστικά για εμάς τους αδαείς περαστικούς που «ψάχνουμε το καλύτερο ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουμε ζήσει τη μέρα», όλα αυτά και άλλα πολλά, ήταν τα δώρα του Γκανταμές. Και σαν επίγευση και επιστέγασμα, ένα ταζίν (18) με κρέας καμήλας, μέσα σε ένα σπιτικό γεμάτο πολύχρωμα υφαντά και στολισμένους τοίχους…
Η Λιβύη, μια φορά κι έναν καιρό, ήταν μια χώρα ζωντανή και επισκέψιμη, τώρα έγινε ανάμνηση λοιπόν, γλυκιά και μακρινή σχεδόν… θολή από τους καπνούς των βομβαρδισμών και πληγωμένη από τα βάσανα της ιστορίας…
*Ο Δημήτρης Σαρρής είναι Ξεναγός – Ιστορικός
1. Αεροπορικές επιδρομές είχαν ως αφετηρία και βάση τα αεροδρόμια στη Σούδα, τον Άραξο, το Άκτιο και την Ανδραβίδα.
2. Ανέτρεψε με πραξικόπημα το βασιλιά Ιντρίς το 1969.
3. Οι πολιτικές αρχές του Καντάφι περιγράφονται συνοπτικά στο λεγόμενο «πράσινο βιβλίο».
4. Κατά τα τελευταία χρόνια της διακυβέρνησης του, προήγαγε την ιδέα ενός νομίσματος ανεξάρτητου από το δολάριο (του χρυσού δηναρίου) για την διαπραγμάτευση της τιμής του πετρελαίου.
5. Φυτό της οικογένειας ferula που σήμερα θεωρείται εξαφανισμένο, πολύτιμο κατά την αρχαιότητα για την μαγειρική, την αρωματοποιία, αλλά περιζήτητο και ως αφροδισιακό ή αντισυλληπτικό. Απεικονιζόταν στα νομίσματα της αρχαίας Κυρήνης ως βασικό, εξαγώγιμο τοπικό προϊόν.
6. Η «πεντάπολις» της Κυρηναϊκής αποτελείτο από τις : Κυρήνη, Απολλωνία (σήμερα Σούσα), Πτολεμαΐδα, Ταύχειρα (Τόκρα), Βερενίκη (Βεγγάζη).
7. Η πολιορκία του Τομπρούκ διήρκεσε 240 μέρες, από τον Απρίλη ως το Νοέμβρη του 1941 και στις συμμαχικές δυνάμεις συμμετείχαν στρατεύματα από την Βρετανική Αυτοκρατορία, την Ελλάδα, την Πολωνία και την Τσεχοσλοβακία.
8. Νομαδική φυλετική ομάδα της Σαχάρα που είχε για αιώνες τον έλεγχο των καραβανιών της ερήμου. Είναι γνωστοί και ως οι «μπλε άνθρωποι» λόγω του χαρακτηριστικού χρώματος των ενδυμάτων τους.
9. Ο ιταλοτουρκικός πόλεμος του 1911 – 1912 που έληξε με νίκη των Ιταλών και μια συνθήκη στο Ουσύ, κοντά στη Λωζάννη.
10. To 1940 ζούσαν στη Λιβύη περίπου 110.000 Ιταλοί και οι τελευταίοι έποικοι διώχτηκαν από τον Καντάφι μετά το 1970.
11. Αρχαίος σημιτικός, ναυτικός λαός, με βάση τις ακτές του σημερινού Λιβάνου. Ίδρυσαν αποικίες (σημαντικότερη όλων η Καρχηδόνα) κυρίως στη Δυτική Μεσόγειο και ήταν για αιώνες σε ευθύ ανταγωνισμό κυρίως με τους Έλληνες της Σικελίας.
12. Ο πιο σημαντικός αρχαιολογικός χώρος της Λιβύης. Ιδρύθηκε ως αποικία των Φοινίκων, τη διεκδίκησαν οι Έλληνες κι έγινε μια σημαντική ρωμαϊκή πόλη. Αργότερα καταστράφηκε πιθανότατα από τον μεγάλο σεισμό του 365 μ.Χ. και πέρασε στον έλεγχο Βανδάλων, Βυζαντινών και Αράβων διαδοχικά.
13. Αυτοκράτορας της Ρώμης 193 – 211 μ.Χ.
14. Επίσης αρχαία φοινικική αποικία που οι Έλληνες ονόμαζαν Αβρότονον. Στη λίστα παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της Ουνέσκο όπως και η Λέπτις Μάγκνα.
15. Η Τρίπολη αποτελείτο από τρεις πόλεις στην αρχαιότητα : τη Λέπτιδα, την Οία και τη Σαμπράθα.
16. Πόλη στρατηγική, περίπου 500 χλμ νότια της Τρίπολης, κοντά στα σύνορα Τυνησίας, Λιβύης και Αλγερίας. Σημείο συνύπαρξης των Βερβέρων με τους Τουαρέγκ της ερήμου, πόλη αναγνωρισμένη από την Ουνέσκο ως «παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά».
17. Θάλασσες από άμμο, μεγάλες εκτάσεις με χαρακτηριστικές αμμοθίνες που απλώνονται για εκατοντάδες χιλιόμετρα.
18. Παραδοσιακό, πήλινο, ρηχό σκεύος για μαγείρεμα, δημοφιλές σε όλη τη Βόρεια Αφρική. Η προέλευση της λέξης είναι από το αρχαίο ελληνικό «τάγηνον».
