Τέτοιες μέρες, καυτές, που το θερμόμετρο χτυπάει κόκκινο, περιμένουμε όλοι με λαχτάρα να φυσήξει το μελτέμι, ο ο ισχυρός βόρειος άνεμος που πνέει στο Αιγαίο κατά τη διάρκεια της θερμής περιόδου και δροσίζει σημαντικά τα νησιά και τις ακτές της ανατολικής Ελλάδας.
Η πρώτη ιστορική γραπτή αναφορά για το μελτέμι έγινε στο έργο του Αριστοτέλη (384 – 322 πΧ) με τον τίτλο «Μετεωρολογικά», όπως αναφέρει σε εκτενές άρθρο του στο e-nautilia.gr ο Δρ. Νίκος Μαζαράκης Φυσικός Μετεωρολόγος, καθηγητής Ναυτικής Μετεωρολογίας – Επιστημονικός συνεργάτης Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.
Στο έργο “Μετεωρολογικά” λοιπόν, ο μεγάλος αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος και πατέρας της Μετεωρολογίας κάνει ιδιαίτερη αναφορά στους βόρειας διεύθυνσης ανέμους που πνέουν κατά τη διάρκεια του θέρους, δίνοντας τους την ονομασία «ετησίες», που αποτελεί και τον Ελληνικό όρο που περιγράφει αυτό το τόσο σπουδαίο μετεωρολογικό φαινόμενο. Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη οι άνεμοι αυτοί πνέουν μετά το θερινό ηλιοστάσιο, το οποίο είναι στις 21 Ιουνίου, και την Ανατολή του αστερισμού του «Κυνός» που ανατέλλει την 25η Ιουλίου και έχει ως πιο λαμπρό αστέρι τον γνωστό Σείριο.
Κατά τον Εύδοξο (404 – 335 πΧ), σπουδαίο αρχαίο Έλληνα μαθηματικό, οι ετησίες άνεμοι πνέουν από την 24η Ιουλίου έως και την 31η Αυγούστου. Αυτές οι δύο αναφορές αποτελούν ουσιαστικά και τις πρώτες καταγεγραμμένες παρατηρήσεις του φαινομένου, το οποίο στην πάροδο των αιώνων άλλαξε όνομα και πλέον στις μέρες μας περιγράφεται ως μελτέμι.
Ο όρος αυτός αποτελεί Τουρκική λέξη, μερικοί όμως υποστηρίζουν ότι η ρίζα της είναι λατινική και προέρχεται από τον συνδυασμό των λέξεων mal tempo που σημαίνει άσχημος καιρός. Ωστόσο στην καθομιλουμένη οι νησιώτες μας χρησιμοποιούν ονομασίες όπως «καπελλάτος» όταν παρασέρνει καπέλα από τα κεφάλια των περιπατητών, «καρεκλάτος» όταν ρίχνει κάτω τις καρέκλες στα καφενεία, «τραπεζάτος» όταν αναποδογυρίζει τραπέζια και «καμπανάτος» όταν προκαλεί ταλάντωση στις καμπάνες, για να περιγράψουν όχι μόνο το μελτέμι αλλά γενικά τους ισχυρούς ανέμους που πνέουν για πολλές ημέρες κάθε χρόνο στη θαλάσσια περιοχή του Αιγαίου.
Μία πιο «ποιητική» περιγραφή πάντως του μελτεμιού, αναφέρει ο κ. Μαζαράκης, την έδωσε πρόσφατα ο Φώτης, ένας φίλος ψαράς από τη Μονεμβασιά που περιέγραψε το μελτέμι ως το λίπασμα της θάλασσας, αφού τα ρεύματα που δημιουργούνται όταν πνέει, αναμοχλεύουν τον βυθό, παράγοντας έτσι τροφή για τα ψάρια, με αποτέλεσμα και οι ψαριές τα καλοκαίρια με μελτέμι να είναι καλύτερες. Αυτή είναι μια σχετική άγνωστη χρησιμότητα του μελτεμιού!
Αιτία Δημιουργίας
Όσο και αν ακούγεται παράξενο, λέει ο κ. Μαζαράκης, όταν ο Μέγας Αλέξανδρος έφτανε με το στρατό του στην Ινδία, στους πρόποδες των Ιμαλαΐων, το 326 π.Χ. σίγουρα δεν είχε φανταστεί ότι έφτασε στο μέρος που πηγάζει η κυριότερη αιτία του μελτεμιού, που δεν είναι άλλη από το Μουσωνικό χαμηλό.
Το Μουσωνικό χαμηλό είναι ένα θερμικό χαμηλό που δημιουργείται πάνω από την ευρύτερη περιοχή της Ινδικής χερσονήσου κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, οι χαμηλές πιέσεις του οποίου επεκτείνονται έως τη Νοτιοανατολική Μεσόγειο και την Κύπρο. Έτσι η μέση πίεση κατά τη διάρκεια της θερμής περιόδου στην Ανατολική Μεσόγειο είναι ίση περίπου 1004 mb, μία πίεση αρκετά χαμηλή, που όμως δεν ευνοεί τις ανοδικές κινήσεις και έτσι τη δημιουργία καιρικών φαινομένων.
Οι χαμηλές αυτές πιέσεις όμως συνδυαζόμενες με τις υψηλές πιέσεις που επικρατούν κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού πάνω από τα Βαλκάνια και την Κεντρική Ευρώπη, προκαλούν έναν ισχυρό συνδυασμό ή καλύτερα βαροβαθμίδα (βλ. τεύχος Ιουνίου για τη βαροβαθμίδα), με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός ενισχυμένου βορείου ρεύματος πάνω από το Αιγαίο, όπως φαίνεται και στο σχήμα.
Γιατί όμως τα μελτέμια δεν επηρεάζουν το Ιόνιο; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα σχετίζεται με την τοπογραφία της χώρας μας, κύριο χαρακτηριστικό της οποίας είναι η διαμήκης παρουσία με διεύθυνση βοράς – νότος του ορεινού όγκου της Πίνδου. Έτσι οι ψηλές οροσειρές της Ηπείρου, της Θεσσαλίας, της Στερεάς και της Πελοποννήσου «εμποδίζουν» τη ροή του μελτεμιού να φτάσει στο Ιόνιο και έτσι κατά τη διάρκεια ενός επεισοδίου μελτεμιού, στο Ιόνιο επικρατούν ασθενείς άνεμοι ή ανατολικοί – βορειοανατολικοί, συνήθως ασθενείς και ελαφρώς ενισχυμένοι σε μέτριους ή ισχυρούς, μόνο στον Πατραϊκό.
Συχνότητα εμφάνισης
Γιατί όμως κάποιες χρονιές τα μελτέμια είναι συχνά και ασταμάτητα και άλλες, όπως φέτος για παράδειγμα, «ξεχνούν» να μας επισκεφτούν; Το κλειδί της απάντησης σε αυτό το ερώτημα βρίσκεται στις καιρικές συνθήκες που επικρατούν στην Ευρώπη. Αν για παράδειγμα βλέπουμε στις ειδήσεις το καλοκαίρι, ισχυρές βροχές και πλημύρες να επηρεάζουν την Κεντρική Ευρώπη και τα Βορειοδυτικά Βαλκάνια, αυτό σημαίνει ότι από αυτές τις περιοχές διέρχονται χαμηλά τα οποία εξασθενούν τον συνδυασμό που προαναφέραμε, με αποτέλεσμα να μην έχουμε μελτέμια.
Μία τέτοια περίπτωση ήταν το καλοκαίρι του 2002, όπου έμεινε στην ιστορία ως ένα από τα πιο βροχερά αλλά και καταστροφικά καλοκαίρια της Ευρωπαϊκής Ηπείρου αλλά και ως ένα καλοκαίρι με εξαιρετικά μικρή συχνότητα εμφάνισης μελτεμιού στον ελλαδικό χώρο. Αν όμως οι καιρικές συνθήκες είναι πολύ καλές σε αυτές τις περιοχές, αυτό σημαίνει ότι ο αντικυκλώνας των Αζορών, το περίφημο και μόνιμο αυτό σύστημα υψηλών πιέσεων του Ατλαντικού έχει επεκταθεί μέσα στην Ευρώπη, με αποτέλεσμα να ευνοείται και ο συνδυασμός με τις χαμηλές πιέσεις της Ανατολικής Μεσογείου.
Σε γενικές γραμμές θα λέγαμε ότι το μελτέμι εμφανίζεται κατά «επεισόδια», όπου μπορεί να πνέει για παράδειγμα για 5-6 ημέρες, να σταματάει για 8-10 ημέρες και να ξαναρχίζει. Έτσι κάθε καλοκαίρι μπορούν να παρατηρηθούν από κανένα (πολύ σπάνια) έως και 7-8 επεισόδια. Βέβαια υπήρχαν και χρονιές όπως το 2013 όπου ουσιαστικά σχεδόν δεν σταμάτησαν να πνέουν καθόλου από τις αρχές του Ιουλίου έως και τα μέσα του Αυγούστου.