Διαδίκτυο και τεχνικές χειραγώγησης

Του Φάνη Ζουρόπουλου*

Δύο – τρεις φίλοι μου δήλωσαν τελευταία ότι εγκατέλειψαν το Facebook, το σφράγισαν (όσο σφραγίζεται…), το απενεργοποίησαν με λίγα λόγια και δεν θα ξαναασχοληθούν μαζί του. Είναι άνθρωποι σοβαροί, μορφωμένοι, επαγγελματίες και κάποιας ηλικίας (άνω των 50…). Αιτία, όπως μου εξήγησαν, η εξάρτηση που τους είχε καταλάβει οι πολλές ώρες που διέθεταν καθηλωμένοι μπροστά στην οθόνη, παραμελώντας άλλες χαρές και ανθρώπινες συμπεριφορές της καθημερινότητας, η παράνομη χρήση των προσωπικών τους δεδομένων, η επικίνδυνη πρωτοκαθεδρία του στην διακίνηση της ειδησεογραφίας (δεδομένου ότι η είδηση που δεν αξιολογείται από την ανθρώπινη νόηση αλλά από το πλήθος των share, αναπόφευκτα οδηγεί στον κιτρινισμό), οι απίστευτες ηλιθιότητες στα ασύστολα σχόλια ανωνύμων κομπλεξικών παλιανθρώπων, το ξεχαρβάλωμα με λίγα λόγια της επικοινωνίας που έκανε τα πάντα φύλλο φτερό…! «Βγήκαμε απέξω και βρήκαμε την υγειά μας» μου είπαν. «Ξαναβρήκαμε τις σχέσεις μας με τους ανθρώπους, το status της κοινωνίας, την πραγματική αξία των πραγμάτων και όχι την εικονική πραγματικότητα που μας πέρναγε στο μυαλό το Facebook και το διαδίκτυο γενικά…!
 

Με προβλημάτισαν όντως σοβαρά: Συνειδητοποίησα ότι έχουμε πέσει θύματα της λεγόμενης «καλωδιακής ατομικότητας», όπως λένε οι ψυχολόγοι. Φεύγουμε δηλαδή από την εποχή των μαζικών μέσων και πάμε στην εποχή της εξατομικευμένης μαζικής επικοινωνίας, δηλαδή καταναλώνουμε μαζικά, αλλά σε εξατομικευμένο επίπεδο… Επιπλέον η τεράστια εξάπλωση του Facebook, που πλέον έχει δισεκατομμύρια χρήστες σ’ όλο τον πλανήτη, έχει προσαρμόσει τις τεχνικές χειραγώγησης σ’ αυτό, εγκαταλείποντας τα παραδοσιακά μέσα όπως η τηλεόραση, το ραδιόφωνο και λιγότερο οι εφημερίδες.

Μέσω αυτού περνάνε τεχνικές χειραγώγησης της μάζας που πρωτίστως παίζουν  μεγάλο πολιτικό ρόλο, πλήττοντας καίρια την πληροφόρηση και την επικοινωνία ως μέσο διανθρώπινων σχέσεων. Ακόμα χειρότερα το Facebook και γενικά το διαδίκτυο, συμβάλλουν στο να εντείνεται η σύγχυση μεταξύ πληροφορίας και επικοινωνίας με αποτέλεσμα οι αποδέκτες, δηλαδή το ευρύ κοινό να βρίσκονται μονίμως σε σύγχυση. Οι τεχνικές χειραγώγησης μέσω πλέον διαδικτύου είναι σήμερα και ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα που έχουν να αντιμετωπίσουν οι υγιείς, σοβαρές και κοινωνικά υπεύθυνες επιχειρήσεις (που διαθέτουν υπεύθυνα πρόσωπα, διευθύνσεις και τηλέφωνα…).
 

Σε μία πολύ σοβαρή μελέτη του τμήματος επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών ανιχνεύονται οι τεχνικές χειραγώγησης που έχουν πλέον όπλο – εργαλείο το διαδίκτυο και οι κυριότερες είναι:

1. Η στρατηγική του αντιπερισπασμού. Πολύ σημαντικό στοιχείο του κοινωνικού ελέγχου, η στρατηγική του αντιπερισπασμού έγκειται στο να εκτρέπεται η προσοχή της κοινής γνώμης, από σοβαρά θέματα που ακονίζουν την κριτική σκέψη, σε ήσσονος σημασίας προβλήματα ή σε συναισθηματικές υπεραπλουστεύσεις. Η απώτερη λογική της στρατηγικής αυτής επιδιώκει την απομάκρυνση του κοινού από πηγές γνώσεων ικανών να εμπλουτίσουν τον προβληματισμό του και να δημιουργήσουν ευνοϊκές συνθήκες για περαιτέρω αναζητήσεις. «Το κοινό πρέπει να ασχολείται με όλο και πιο ασήμαντα πράγματα, για να είναι περισσότερο ευάλωτο στον λαϊκισμό και την ακρισία», αναφέρει ο Τιερρύ Βολτόν στο εγχειρίδιό του Σιωπηρά Όπλα για Ήσυχους Πολέμους.

2. Δημιουργία προβλημάτων για μετέπειτα προσφορά λύσεων. Η μέθοδος αυτή αποκαλείται «πρόβλημα-αντίδραση-λύση». Στο πλαίσιο αυτό, δημιουργείται μία «κατάσταση» η οποία μπορεί να προκαλέσει τις αντιδράσεις του κοινού σε βαθμό τέτοιον ώστε το τελευταίο να είναι έτοιμο να δεχθεί λήψεις μέτρων που θα είναι και η λύση. Κατά κανόνα, η τεχνική αυτή χρησιμοποιείται με απώτερο στόχο την μέσω γεγονότων βίας, για παράδειγμα, επέκταση του κρατικού ελέγχου στην ιδιωτική σφαίρα. Κλασσική στην Ελλάδα είναι η περίπτωση της περίφημης Λίστας Λαγκάρντ, η οποία χρησιμοποιήθηκε για να κατασυκοφαντηθούν συγκεκριμένα πρόσωπα και έτσι να περάσουν απαρατήρητοι μεγάλοι επώνυμοι φοροφυγάδες, άμεσα διαπλεκόμενοι με την πολιτική.
 

3. Η στρατηγική του παιδισμού. Κατά κανόνα, οι πολιτικοί -και όχι λίγοι τηλεαστέρες- τρέφουν βαθύτατη απέχθεια προς το κοινό και θεωρούν εντελώς υποτιμημένη την νοημοσύνη του. Έτσι, απευθύνονται σε αυτό ωσάν να είχαν απέναντι διανοητικώς αναπήρους ή παιδιά πολύ μικρής ηλικίας. Το ίδιο συμβαίνει και με τις περισσότερες πολιτικές διαφημίσεις, αλλά και με αρκετά εμπορικού περιεχομένου διαφημιστικά μηνύματα.

4. Συναισθηματική φόρτιση. Οι περισσότεροι ψυχολόγοι αναγνωρίζουν ότι η καλύτερη στρατηγική για να περάσει στο ευρύ κοινό ο ανορθολογισμός και να εκδιωχθεί η κριτική σκέψη είναι η συναισθηματική φόρτιση. Η τελευταία, συνήθως συνοδεύεται και από «εμπόριο τρόμου», δαιμονοποίηση ιδεών, πρακτικών, συστημάτων και κοινωνικών ομάδων, καθώς βέβαια και από ακατάσχετη αποπροσανατολιστική λογοδιάρροια.

5. Η καλλιέργεια άγνοιας και βλακείας. Όσο λιγότερα γνωρίζει το κοινό τόσο το καλύτερο, είναι η πάγια αρχή πολιτικών και σημαντικών ληπτών αποφάσεων. Στην βάση της λογικής αυτής, οι πολιτικές και άλλες ελίτ έχουν κάθε λόγο, στο επίπεδο της δημόσιας εκπαίδευσης, να καλλιεργούν την χαμηλότερη δυνατή πρόσβαση στις πηγές των γνώσεων. Όσο πιο χαμηλός είναι ο δείκτης πρόσβασης, τόσο οι κοινωνίες απομακρύνονται από τις λήψεις σημαντικών αποφάσεων που τις αφορούν και γίνονται ευάλωτες στην καλλιέργεια του φόβου. Συμβαίνει, όμως, οι φοβικές κοινωνίες να ζητούν πάντα περισσότερη προστασία –γεγονός που τούς αφαιρεί κάθε ικμάδα αυτόνομης κοινωνικής παρουσίας και δημιουργίας. «Σταδιακά, οι κοινωνίες αυτές απομακρύνονται από την καθαρή σκέψη και έτσι βλέπουμε περιπτώσεις εκατομμυρίων ατόμων να υποστηρίζουν ανοησίες τις οποίες εκλαμβάνουν ως αλήθειες», λέει ο Ελβετός φιλόσοφος Ρολφ Ντομπέλι. Προκύπτουν έτσι κοινωνίες βεβαιοτήτων, οι οποίες υφίστανται αυτό που ο Ντομπέλι αποκαλεί πλάνη της επιβεβαίωσης.
 

6. Το βασίλειο της μετριότητας. Ο Βλαδίμηρος Λένιν και ο Γκαίμπελς συμφωνούσαν στο γεγονός ότι, όσο πιο μέτριοι και αποπροσανατολισμένοι ήσαν οι λαοί, τόσο ισχυρότεροι θα ήσαν οι εξουσιαστές τους. Εξάλλου, ο Λένιν ήταν αυτός που είχε αναπτύξει την ανάγκη της «πρωτοπορίας του Κομμουνιστικού Κόμματος έως ότου χειραφετηθεί η εργατική τάξη»! Ο Γκαίμπελς είχε πάει μακρύτερα την θεωρία αυτή – αυτός ήταν δε που πρότεινε στον Χίτλερ την δημιουργία «εχθρών», εν προκειμένω τους Εβραίους, από τους οποίους οι ναζί θα προστάτευαν την αρεία φυλή. Έτσι, οι διωγμοί των Εβραίων αρχικά μετατράπηκαν σε θέαμα, το οποίο ήταν ότι καλύτερο μπορούσαν να προσφέρουν οι εθνικοσοσιαλιστές σε έναν λαό που αναζητούσε αποδιοπομπαίους τράγους (σσ. πριν τα μμε τη θέση του θεάματος την είχε η φήμη ). Ο πόλεμος και τα κρεματόρια ήταν το επόμενο βήμα.

7. Ο φόβος και η κυριαρχία του. Η βιβλιογραφία για τις φοβικές κοινωνίες είναι υπεράφθονη και το τελικό συμπέρασμα των διαφόρων κοινωνιολόγων, ψυχολόγων αλλά και φιλοσόφων που αναφέρονται σε αυτές είναι ότι ο φόβος και η διάχυσή του αποτελεί μία νέα μορφή εξουσίας. Ας μην ξεχνάμε, εξάλλου, ότι η αρνητική παράδοση απέναντι στον φόβο εγκαινιάστηκε από τον Πλάτωνα, ο οποίος όριζε ως αρετή την ικανότητα αντίστασης σε ότι πιστεύουμε ή επιθυμούμε όταν βρισκόμαστε «εν φόβοις».

Από εκεί και πέρα, το τι θα κάνει ο καθένας απέναντι στα κοινωνικά μέσα (social media) είναι θέμα προσωπικό. Η αγνοείς τα πάντα και συνεχίζεις, ή φιλτράρεις μόνος σου τις πληροφορίες και παίρνεις ότι θέλεις, ή βγαίνεις απέξω και τα αγνοείς…
 

ΤΟΥ ΦΑΝΗ ΖΟΥΡΟΠΟΥΛΟΥ
Ο Φάνης Ζουρόπουλος είναι τ. πρόεδρος της Ε.Ι.Ε.Τ. και εκτελεστικός πρόεδρος της Ένωσης Ευρωπαίων Δημοσιογράφων (Ε.Ε.Δ.)