Η δημοσιογραφία στην ψηφιακή εποχή

Η ραγδαία άνοδος των social media, η ανάδυση των blogs, οι νέοι εμπορικοί κανόνες, η δημοσιογραφική φερεγγυότητα αλλά και το επαναλαμβανόμενο και ατιμώρητο φαινόμενο της κλοπής της πνευματικής ιδιοκτησίας βρέθηκαν στο επίκεντρο εκδήλωσης που πραγματοποιήθηκε την Δευτέρα 23 Μαρτίου 2015 για την απονομή των δημοσιογραφικών βραβείων Κωνσταντίνος Καλλιγάς.

Τα βραβεία απονέμει κάθε χρόνο το ελληνικό τμήμα της Ένωσης Ευρωπαίων Δημοσιογράφων σε δημοσιογράφους που διακρίθηκαν τόσο για το ήθος τους όσο και για τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό τους, τιμώντας την μνήμη του ιδρυτού και πρώτου προέδρου του τμήματος, Κωνσταντίνου Καλλιγά.

Μετά την απονομή ακολούθησε συζήτηση για την δημοσιογραφία στην ψηφιακή εποχή που βιώνουμε. Παρόν στην εκδήλωση ήταν και ο Φάνης Ζουρόπουλος, ο οποίος στην ομιλία του σημείωσε τα εξής:

” Είχα την τύχη να ζήσω στη διάρκεια της επαγγελματικής μου δραστηριότητας  όλες τις μεγάλες αλλαγές στο χώρο της δημοσιογραφίας τόσο της Έντυπης όσο και της Ηλεκτρονικής.

Από την επεξεργασία των κειμένων με τη μέθοδο της εποχής του Γουτεμβέργιου, δηλ. χειρόγραφο και λινοτυπική μηχανή, όπου ό έμπειρος και ταλαντούχος τεχνικός έκλεινε τις σελίδες, αράδα – αράδα από μολύβι, μέχρι την εποχή του Μπιλ Γκέιτς και την οθόνη του υπολογιστή στον οποίο γράφουμε τα κείμενα, ενθέτουμε τις φωτογραφίες, τα σελιδοποιούμε  και με ηλεκτρονική μορφή τα μεταφέρουμε στην άλλη άκρη της γης σε κάποιο πιεστήριο προκειμένου  να τυπωθούν.

Στον Ηλεκτρονικό Τύπο από το κρατικό ραδιόφωνο με τα δύο προγράμματα που μονοπωλούσε για πολλά χρόνια την Ενημέρωση και την  θολή ασπρόμαυρη Τηλεόραση που εμφανίστηκε στην Αθήνα το 1966, μέσα σε λίγες δεκαετίες, βρεθήκαμε με ένα πλήθος ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών σταθμών με εικόνα και ήχο υψηλής ποιότητας.

Στο παρελθόν, οι εργαζόμενοι στο χώρο των ΜΜΕ, ήταν μια χούφτα ανθρώπων. Σήμερα είναι χιλιάδες περισσότεροι, κάτι που δεν συμβαίνει μόνο στη χώρα μας. Την ίδια επέκταση την παρατηρούμε σε όλες τα κράτη του πλανήτη.

Με την ευρύτατη χρήση των δορυφόρων βάλαμε στο σπίτι μας τηλεοπτικά προγράμματα από κάθε γωνιά της γης, επιβεβαιώνοντας τα προφητικά λόγια του θεωρητικού της επικοινωνίας Μακλούαν, ότι ο κόσμος θα γίνει ένα τηλεοπτικό χωριό.

Σήμερα έχουμε στην οθόνη του σπιτιού μας τηλεοπτικές εκπομπές από τοπικά κανάλια της ευρύτερης περιοχής μας, κανάλια που εκπέμπουν το πρόγραμμα τους σε όλη τη χώρα και υπερεθνικά κανάλια με ειδησεογραφικό και άλλο περιεχόμενο, που εκπέμπουν μέσω δορυφόρου σε όλα τα μήκη και πλάτης της υφηλίου.

Τα κανάλια από γενικού περιεχομένου, έγιναν ειδικού  καλύπτοντας έτσι τα ειδικότερα ενδιαφέροντα διαφόρων κατηγοριών τηλεθεατών, τα λεγόμενα στη γλώσσα των διαφημιστών target groups.

Η ηλεκτρονική επικοινωνία δεν έμεινε όμως στη μικρή οθόνη, που στις μέρες μας μεγάλωσε, μια και οι τηλεοπτικές συσκευές των 50 ιντσών στο σαλόνι μας, είναι στην πραγματικότητα ένας μίνι κινηματογράφος στο σπίτι μας.

Το tablet και τα smartphones, καθώς και το διαδίκτυο έφεραν την ενημέρωση με κείμενο και εικόνα στο χέρι μας, όπου κι αν βρισκόμαστε είτε είμαστε στο δρόμο, στο αυτοκίνητό μας ή στο χώρο της εργασίας μας.

Αλλά και στην Έντυπη Δημοσιογραφία πολλά άλλαξαν μέσα σε λίγα χρόνια. Οι εκδότες των εφημερίδων «είδαν» αρχικά την τηλεόραση σαν ένα φαινόμενο που δεν τους αφορούσε και επιχείρησαν να την αγνοήσουν.

Στη συνέχεια την πρώτη εποχή της μικρής οθόνης στη ζωή μας, μπήκαν στην διαδικασία της προσαρμογής. Οι εκδόσεις των εφημερίδων πέρασαν στο tabloid, τα κάθε λογής κείμενα περιορίστηκαν και έγιναν μικρότερα, ενώ η φωτογραφία άρχισε να παίζει κυρίαρχο ρόλο στις σελίδες των εφημερίδων.

Στη συνέχεια η παρουσίαση της πληροφορίας, που ήταν ήδη γνωστή από τα κάθε λογής Ηλεκτρονικά ΜΜΕ, έγινε άποψη της είδησης και το βάρος των εντύπων πέρασε στην ανάλυση, που μέχρι και σήμερα κατά κύριο λόγο επιφανειακά και μόνο γίνεται από την τηλεόραση.

Παράλληλα από τα έντυπα βλέπουμε συχνά αποκαλυπτικά ντοκουμέντα που σπανιότερα βλέπουμε από την τηλεόραση.

Παράλληλα και κυρίως τα κυριακάτικα φύλλα προκειμένου να κρατήσουν τις κυκλοφορίες τους και να αντέξουν στον ανταγωνισμό άρχισαν τις κάθε λογής προσφορές από βιβλία cd και dvd μέχρι και μετρητά για τους τυχερούς αναγνώστες που θα πάρουν το φύλλο με την πολυπόθητη επιταγή.  

Σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα τα εργαλεία της δουλειάς του δημοσιογράφου άλλαξαν. Από το χειρόγραφο περάσαμε στο laptop και στο tablet και από την εκφώνηση των ειδήσεων μόνο από το studio και με ελάχιστο οπτικό υλικό, που ήταν σε film 16mm, πράγμα που στην πράξη σήμαινε μεσολάβηση μεγάλου χρόνου από την εμφάνιση, το μοντάζ στη μουβιόλα και την μεταφορά του στο studio στην live παρουσίαση γεγονότων από τον τόπο που αυτά συμβαίνουν.

Από το σημείο που εξελίσσεται το γεγονός, χθες με την μεσολάβηση επίγειων link και αργότερα των δορυφόρων, σήμερα μπορεί να γίνει ζωντανή μετάδοση μέσω skype και με την εξέλιξη της κινητής τηλεφωνίας, το 4G και τις οπτικές ίνες μεταφοράς μέσω των τηλεφωνικών γραμμών, από το smartphones μας.

Το ερώτημα που τίθεται  είναι ποιος είναι ο ρόλος του δημοσιογράφου στις μέρες μας, την εποχή που κυριαρχεί η εικόνα, που βρίσκεται παρούσα στην εξέλιξη ενός γεγονότος. Συχνά για παράδειγμα βλέπουμε live την καταδίωξη ενός προσώπου με αυτοκίνητο όπως στις ταινίες του Χόλυγουντ και σε πραγματικό χρόνο τις συγκρούσεις αυτοκινήτων και ενδεχομένως την ανταλλαγή πυροβολισμών από την κάμερα ενός ελικοπτέρου που χρησιμοποιεί κάποιο  αμερικανικό κανάλι.

Και ένα δεύτερο ερώτημα που προκύπτει είναι ποια τα κέρδη και ποιες οι ζημιές που προέκυψαν από αυτή την επανάσταση στο χώρο της πληροφόρησης και ευρύτερα των ΜΜΕ;

Μια πρώτη αποτίμηση στα κέρδη καταγράφει την αμεσότητα της πληροφόρησης. Και στις ζημιές την ποιότητα της δημοσιογραφικής γραφής. Είτε αυτή εκφράζεται μέσω ενός κειμένου, είτε εκφράζεται μέσω του λόγου στα ηλεκτρονικά ΜΜΕ.

Σήμερα από τις εφημερίδες λείπουν κείμενα, όπως αυτά της εποχής της λινοτυπίας, ενός νέου Λασκαράτου, Δροσύνη, Ξενόπουλου, Τερζάκη, αλλά και των νεωτέρων Ψαθά, Παλαιολόγου και Καλλιγά.

Υπάρχουν βέβαια κάποια πράγματι ενδιαφέροντα κείμενα, που προέρχονται κυρίως από πρόσωπα που δεν βρίσκονται συνδεδεμένα άμεσα με τον χώρο της δημοσιογραφίας.

Και οι όποιες καλές πέννες γράφουν περισσότερο τεχνοκρατικά μια και εκφράζονται μέσα από το πληκτρολόγιο του υπολογιστή και λιγότερο λόγια που αποδίδονται συνήθως με το μολύβι και το χαρτί.

Στην τηλεόραση η είδηση υποτάσσεται στην εικόνα. Είναι γνωστό αυτό που λέγεται στο χώρο, ότι είδηση χωρίς εικόνα δεν μεταδίδεται. Κάποτε επιστρατεύονται εικόνες αρχείου και μάλιστα χωρίς την σχετική σήμανση, για παράδειγμα ενός φυσικού φαινομένου, με αποτέλεσμα να παραπλανάται ο τηλεθεατής που βλέπει πλημμύρες μιας άλλης περιοχής, σε άλλο προγενέστερο χρόνο από αυτόν του συμβάντος, που περιγράφει ο παρουσιαστής.

Όμως αυτά θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν πταίσματα μπροστά σε άλλα  που έχουν κατακλύσει την σύγχρονη τηλεοπτική εποχή.

Κι από αυτά, το σημαντικότερο είναι ο λαϊκισμός που έχει κατακλύσει τα infotainment ενημερωτικά κατά τα άλλα προγράμματα.

Οι παρουσιαστές με ύφος χιλίων Καρδιναλίων όρθιοι συνήθως με τους καλεσμένους καθιστούς του κατακεραυνώνουν εκφράζοντας κατά τα λεγόμενα τους, τις αγωνίες και τα προβλήματα του ελληνικού λαού. Διακόπτουν τον καλεσμένο πριν καταφέρει να ψελλίσει μερικές λέξεις, επιχειρώντας ως αυτόκλητοι υπερασπιστές να βάλουν στο τραπέζι ισοδύναμα λάθη της άλλης πλευράς.

Μέσω του λαϊκισμού παρατηρείται όλο και περισσότερο μια μορφή  θεαματικοποίησης, που λειτουργεί σε βάρος της ενημέρωσης.

Αυτός ο λαϊκισμός που συναγωνίζεται αυτόν πολλών πολιτικών, από όλα τα κόμματα, είναι ιδιαίτερα καταστροφικός μια και αποπροσανατολίζει  την ίδια την κοινωνία από τους δρόμους που οφείλει να ακολουθήσει, προκειμένου να ξεπεράσει τα προβλήματα της και ιδιαίτερα σε αυτή την κρίσιμη περίοδο που διέρχεται η χώρα μας.

Όταν περνάμε την άποψη ότι για όλα φταίνε σήμερα οι Γερμανοί, χθες οι Αμερικανοί και αύριο δεν ξέρω ποιοι άλλοι, είναι σαν να απαλλάσσουμε από κάθε ευθύνη το εγχώριο πολιτικό σύστημα διαχρονικά.

Ή όταν λέμε ότι για όλα φταίει το πολιτικό σύστημα, είναι σαν να απαλλάσσουμε τον εαυτό μας από κάθε ευθύνη.

Όταν σε κάθε δημοκρατική κοινωνία και οι πολίτες έχουν ευθύνη γι αυτούς που επιλέγουν να τους εκπροσωπήσουν, τόσο στο ελληνικό κοινοβούλιο όσο και στην ευρωβουλή.

Ένα ακόμη νέο φρούτο της εποχής μας, που αγνοεί ακόμη και τον κώδικα δημοσιογραφικής δεοντολογίας της ΕΣΗΕΑ, είναι αυτό του δημοσιογράφου σε ρόλο διαφημιστή. Ακούμε για παράδειγμα μια εκπομπή στο ραδιόφωνο, κι εκεί ανάμεσα στο σχολιασμό κάποιων ειδήσεων η κουβέντα γυρίζει σε ένα προϊόν και εκφωνείται, με το αζημίωτο φυσικά, ένα ολόκληρο διαφημιστικό κείμενο.

Αυτή η διαφημιστική διαδικασία, από έναν δημοσιογράφο, συνήθως ραδιοτηλεοπτικά επώνυμο, επηρεάζει άμεσα το πολίτη που την ακούει, με αποτέλεσμα να θεωρεί, και αυτό αφορά ιδιαίτερα  προϊόντα που σχετίζονται έμμεσα με την υγεία μας, ότι πράγματι το προϊόν είναι το πιο κατάλληλο γι αυτόν.

Όμως ο νέος παίκτης στα ΜΜΕ λέγεται social media. Η νεότερη γενιά δεν διαβάζει εφημερίδες, δεν βλέπει ειδησεογραφικά προγράμματα στην τηλεόραση και όλα τα παρακολουθεί από το tablet ή το κινητό του. Κείμενα, φωτογραφίες και οπτικό υλικό συνυπάρχουν. Μπορεί να δει ακόμη live μεταδόσεις γεγονότων από τη Βουλή μέχρι αγώνες ποδοσφαίρου.

Από την τηλεόραση ενημερώνονται  κυρίως άτομα της Τρίτης ηλικίας και αρκετοί της Μέσης. Κι επειδή τα προϊόντα, και κατά συνέπειαν η διαφήμιση, απευθύνονται κυρίως στους νέους και λιγότερο στους μεγαλύτερους, γι αυτό και σε πολλές χώρες, εδώ και χρόνια τα social media παίρνουν μεγαλύτερο μερίδιο στην διαφημιστική πίττα απ ότι η  τηλεόραση.

Τα ΜΜΕ γενικότερα είτε το θέλουμε είτε όχι στις μέρες μας έχουν κυριαρχικό ρόλο στην ελεύθερη έκφρασή, αλλά και στην λειτουργία της δημοκρατίας.

Και η ελεύθερη έκφραση παρά τις όποιες υπερβολές της την παρακολουθούμε από τα social media, ενώ στις δημοκρατικές διαδικασίες σημαντικό  ρόλο παίζει η τηλεόραση. Κι αυτό γιατί μπορεί μέσω της δημοσιότητας να επιβάλει τα πρόσωπα,  που θα επιλέξουν οι πολίτες χρησιμοποιώντας με την συνεχή παρουσία τους στη μικρή οθόνη, ένα είδος πλύσης εγκεφάλου, ενώ ταυτόχρονα μεγιστοποιώντας ένα άνευ σημασίας θέμα μπορεί να εξοντώσει πολιτικά κάποιον άλλο υποψήφιο.

Κι αυτό γιατί συνήθως οι πολίτες, που δεν ενημερώνονται και από τα social media ή τον Τύπο δεν έχουν την δυνατότητα ψάξουν προκειμένου να επιβεβαιώσουν του λόγου το αληθές των όσων ισχυρίζονται τα τηλεοπτικά μέσα.

Κλείνοντας αυτή την αναφορά στην ψηφιακή εποχή των ΜΜΕ, θα υποστηρίξω ότι η πληθώρα των ΜΜΕ δεν βοήθησε το σημαντικότερο πολιτιστικό μας στοιχείο, που μας συνδέει με το παρελθόν μας, που είναι η γλώσσα μας που συμβάλει στην αναβάθμιση της παιδείας μας που είναι ο γεννήτωρ  των σημερινών προβλημάτων μας, παρά το γεγονός ότι μας έκανε να νιώθουμε μέσα από το σπίτι μας ότι είμαστε παντού.

Παράλληλα αν δούμε και τα στοιχεία των δημοσκοπήσεων θα διαπιστώσουμε ότι η φερεγγυότητα των ΜΜΕ βρίσκεται πολύ χαμηλά με συνεχή καθοδική πορεία. Χάνει έδαφος καθημερινά η σοβαρή έρευνα και η εμπεριστατωμένη ανάλυση. Κι επειδή την πτώση διαδέχεται η ανάκαμψη, θα έλεγα ότι οι νέες δυνατότητες και η σημερινή κρίση αξιοπιστίας, είναι ένα ελπιδοφόρο εφαλτήριο που θα μας οδηγήσουν σε μιαν άλλη εποχή. “