Ο Ιωάννης Καποδίστριας και το Ναύπλιο*
Χιλιάδες σελίδες έχουν γραφεί για τον διπλωμάτη Καποδίστρια ή τον Κυβερνήτη Καποδίστρια. Το κείμενο που ακολουθεί αναφέρεται στον άνθρωπο Καποδίστρια και τη ζωή του στο Ναύπλιο. Επίσης, ερευνάται πώς αυτή η πόλη τίμησε τον Κυβερνήτη.
Γράφει ο Δ. Χ. Γεωργόπουλος, Ιστορικός – Αρχειονόμος, Αν. Προϊστάμενος στα Γ.Α.Κ. – Αρχεία νομού Αργολίδας
Και ας αρχίσουμε από τη διαμονή του:
«Το Παλατάκι»
Όταν πρωτοήρθε στο Ναύπλιο ο Ιωάννης Καποδίστριας, στις 8 Ιανουαρίου 1828, διέμεινε για λίγες μέρες σε ένα από τα ελάχιστα αξιοπρεπή σπίτια της πόλης, στην οικία του Εμμανουήλ Ξένου (σήμερα στεγάζει τη Γραμματεία του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών). Το σπίτι αυτό νοικιάστηκε για το χρονικό διάστημα από 1.1.1828 έως τέλος Αυγούστου 1830 αντί του ποσού των 6.600 φοινίκων. Ο Κυβερνήτης διέμενε εκεί, όποτε βρισκόταν στο Ναύπλιο, μέχρι να κατασκευαστεί το «Κυβερνείο», το γνωστό ως «Παλατάκι».
Παλατάκι
Το «Παλατάκι» βρισκόταν στη θέση όπου σήμερα έχει τοποθετηθεί ο ανδριάντας του βασιλιά Όθωνα. Χτίστηκε σε οικόπεδο ιδιοκτησίας του Πανούτσου Νοταρά, που το είχε αγοράσει από την επιτροπή που εκποιούσε «εθνικούς τόπους», δηλαδή ακίνητα που ανήκαν σε Οθωμανούς και περιήλθαν στο Δημόσιο μετά την Απελευθέρωση. Ο θεμέλιος λίθος τέθηκε στις αρχές Αυγούστου 1829 και η οικοδομή αποπερατώθηκε σε 6-7 μήνες. Ήταν ένα απέριττο οικοδόμημα που σχεδιάστηκε από τον Ιταλό Πασκουάλε Ιππολίτι, υπαξιωματικό του Μηχανικού. Κάηκε στις 16 Οκτωβρίου 1929, όταν εκεί στεγαζόταν η Νομαρχία Αργολίδος και Κορινθίας.
Ο Ιωάννης Καποδίστριας όταν ήλθε στο Ναύπλιο ήταν 52 ετών. Ήταν άγαμος, αυστηρών ηθών, ζούσε ζωή απλή και μονήρη και δεν είχε συναναστροφές. Ντυνόταν απλά και ήταν λιτοδίαιτος. Όμως, κάθε φορά που του δινόταν ευκαιρία να παραθέσει δείπνο, το τραπέζι του ήταν πλουσιότατο και περιζήτητο από τους συνδαιτυμόνες. Ήταν αφιερωμένος στο δύσκολο έργο που είχε αναλάβει και η μόνη ψυχαγωγία του ήταν η συναναστροφή του με την οικογένεια Καρατζά, γιου του ηγεμόνα της Μολδαβίας. Εκκλησιαζόταν ανελλιπώς κάθε Κυριακή στην εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα, όπου και δολοφονήθηκε στις 27 Σεπτεμβρίου 1831.
Έβγαινε καθημερινά και πήγαινε με την άμαξά του στο «ησυχαστήριό» του, εκεί που σήμερα είναι η εκκλησία του Αϊ Γιάννη. Στο χώρο αυτόν υπήρχε ένας τεκές, που ο Κυβερνήτης τον μετέτρεψε σε «αναπαυτήριον». Στο δημοτικό αρχείο Ναυπλίου υπάρχουν έγγραφα του 1894, όπου ο Νομάρχης κατακρίνει το Δήμαρχο γράφοντας «… ότι δικαίως θα επισύρωμεν καθ’ υμών την κατάκρισιν όταν του πρώτου της πατρίδος μας Κυβερνήτου η μικρά έπαυλις ευρίσκεται εις αθλίαν κατάστασιν τον οίκτον προκαλούσα» και του παραγγέλλει να υποβάλει προϋπολογισμό της δαπάνης επισκευής. Στις αρχές του 20ου αιώνα ο χώρος παραχωρήθηκε στο σύλλογο κουρέων και κομμωτών της πόλης με τον όρο να τον διαχειρίζεται για μια 25ετία. Εκεί έχτισαν και την εκκλησία του Αϊ Γιάννη.
Το Πρότυπο Αγροκήπιο και η Γεωργική Σχολή Τίρυνθας
Το Ναύπλιο την εποχή του Καποδίστρια ήταν «πόλις όλως τουρκική τας μεν οδούς είχε στενάς, ανωμάλους και βορβορώδεις, τας δε οικίας ξυλοκτίστους, πολυθύρους, σεσαθρωμένας και παντί αρρύθμους». Ο Κυβερνήτης ανέθεσε στον συνταγματάρχη Κάρολο Γουλιέλμο φον Χέιντεκ, γενικό Φρούραρχο Ναυπλίου, να πραγματοποιήσει μια σειρά από έργα με στόχο τον ευπρεπισμό της πόλης. Συγκεκριμένα καθαρίστηκαν δρόμοι από τα ερείπια και τις ακαθαρσίες, ανοίχτηκαν οι υπόνομοι, γκρεμίστηκαν οι καλύβες και τα σαχνισιά για να κυκλοφορεί καλύτερα ο αέρας, επισκευάστηκε το στρατιωτικό νοσοκομείο στην Ακροναυπλία, όπως και ο παλαιός στρατώνας, και χτίστηκε νέος. Δημιουργήθηκε το Προάστιο της Πρόνοιας για να στεγάσει Κρήτες και άλλους πρόσφυγες.
Εισφορές Κοινοτήτων 1933
Ένα από τα πιο σημαντικά και λιγότερο γνωστά, κατά τη γνώμη μου, έργα του Κυβερνήτη είναι η δημιουργία Αγροκηπίου και Γεωργικής σχολής στην Τίρυνθα.
Το εγχείρημα ανατέθηκε σ’ έναν νεαρό γεωπόνο, τον Γρηγόριο Παλαιολόγο.
Ο Παλαιολόγος, με σπουδές στη Γαλλία, επέλεξε «γην εθνικήν κειμένην μεταξύ του χωρίου Δαλαμανάρας και των ερειπίων της αρχαίας Τίρυνθος» για δύο λόγους. Ο πρώτος λόγος ήταν γιατί θα μπορούσε να δημιουργήσει καλλιεργήσιμη γη αποστραγγίζοντας τις βαλτώδεις εκτάσεις που υπήρχαν προς τη θάλασσα και ο δεύτερος γιατί οι πέτρες των ερειπίων της αρχαίας Τίρυνθας θα χρησίμευαν ως οικοδομικό υλικό για την ανέγερση των αναγκαίων οικοδομών του αγροκηπίου.
Δημιουργήθηκαν κτιριακές υποδομές για να στεγάσουν τις γεωργοκτηνοτροφικές δραστηριότητες, καθώς και το σχολείο-ορφανοτροφείο, όπου κατοικούσαν νέοι τρόφιμοι και ορφανά αγωνιστών του ’21, τα οποία διδάσκονταν θεωρικά και πρακτικά τη γεωπονία και τη γεωργία.
Εισήχθησαν νέες τεχνικές, νέοι σπόροι, νέα φυτά, μεταξύ των οποίων και η πατάτα, καθώς και νέα εργαλεία, που έφερε ο Παλαιολόγος από το Παρίσι, προσφορά των Γάλλων Φιλελλήνων. Ιδιαίτερη σημασία έδωσε στη χρήση του σιδερένιου αρότρου (μέχρι τότε οι γεωργοί χρησιμοποιούσαν το ξύλινο άροτρο, το ησιόδειο).
Ο Ανδριάντας του Κυβερνήτη
Η πόλη τίμησε τον Κυβερνήτη ανεγείροντας μεγαλοπρεπή ανδριάντα.
Ειδικότερα, η Ε΄ Εθνοσυνέλευση με ψήφισμά της το Φεβρουάριο του 1832 αποφάσισε μεταξύ των άλλων «Να κατασκευασθώσιν, … εκ χαλκού τρεις κολοσσιαίοι ανδριάντες του αειμνήστου, … εξ ων ο εις θέλει σταθεί εις Αίγιναν, ο δε κατά την Πελοπόννησον, εις την καθέδραν της Κυβερνήσεως ή εις Τριπολιτσάν, ο δε τρίτος εις την Στερεάν Ελλάδα , κατά το Μεσολόγγιον, ή εις την καθέδραν της Κυβερνήσεως, εάν κατασταθή είς τινα πόλιν της Στερεάς Ελλάδος.».
Όμως, στις 10 Αυγούστου 1832, στην Πρόνοια, η «Δ΄ ΚΑΤΑ ΣΥΝΕΧΕΙΑΝ ΕΘΝΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗΣ … Ψηφίζει τα εξής
Άρθρον 1. Όλα τα ψηφίσματα και όλαι αι πράξεις της λεγομένης Ε΄ Συνελεύσεως καταργούνται εξ ολοκλήρου.
2. Παν ό τι επράχθη, λόγω των ειρημένων ψηφισμάτων ή πράξεων, λογίζεται άκυρον».
Έτσι, το θέμα της ανέγερσης του ανδριάντα «πάγωσε».
Στα χρόνια της απόλυτης μοναρχίας του Όθωνα το κλίμα δεν ήταν θετικό για την ανέγερση του ανδριάντα. Όμως, μετά την Επανάσταση της Γ΄ Σεπτεμβρίου 1843 το θέμα επανήλθε στην Εθνοσυνέλευση, η οποία το έτος 1844 «Ψηφίζει· Κατά την εν Ναυπλίω πλατείαν των τριών Ναυάρχων να αναγερθή επιμελεία της Κυβερνήσεως ανδριάς τούτου ως ευεργέτου της πατρίδος».
Από τότε, όμως, κύλισαν πολλά χρόνια χωρίς να εκπληρωθεί η τιμή προς τον Κυβερνήτη.
Το 1930 ο εορτασμός των 100 χρόνων από τη δημιουργία του ελληνικού κράτους ήταν μια ευκαιρία να αναβαπτιστεί το έθνος στη δόξα του παρελθόντος και να αποκτήσει την αυτοπεποίθησή του μετά από τη μικρασιατική καταστροφή. Ο εορτασμός πανελλαδικά ήταν λαμπρός και δόθηκε μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να γεμίσει η ελληνική επικράτεια με μνημεία πεσόντων και ανδριάντες ηρώων.
Στο αρχείο του Δήμου Ναυπλιέων υπάρχει ογκώδης φάκελος, ο οποίος εμπεριέχει πλήθος πληροφοριών σχετικά με τον ανδριάντα του Κυβερνήτη.
Συμφωνητικό 1933
Κινούμενο το Δημοτικό Συμβούλιο του Δήμου Ναυπλιέων από την απόφαση της Επιτροπής Εορτασμού της Εκατονταετηρίδος, που έδρευε στην Αθήνα, να ανιδρύσει ανδριάντα του Ι. Καποδίστρια στην Αθήνα ζήτησε από την Κυβέρνηση να τοποθετηθεί και στο Ναύπλιο πανομοιότυπος « κατόπιν ρητής εντολής της ως άνω Εθνικής Συνελεύσεως, καθ’ όσον ολόκληρον το έργον του Μεγάλου Κυβερνήτου μετά την ανεξαρτησίαν και η ζωή του συνδέεται με την πόλιν του Ναυπλίου».
Το αίτημα έγινε δεκτό από την Κυβέρνηση, η οποία διέθεσε 100.000 δρχ.. Η Επιτροπή Εορτασμού της Εκατονταετηρίδος διέθεσε 50.000 δρχ. και ο Ελευθέριος Βενιζέλος 10.000 δρχ..
Ο Δήμαρχος συγκρότησε εξαμελή υπό την προεδρία του Επιτροπή Ανέγερσης του Ανδριάντα, η οποία θα αναλάμβανε τις επαφές με τον γλύπτη.
Τελικώς, αν και ο Γεώργιος Μπονάνος, ο δημιουργός του ανδριάντα του Κυβερνήτη, ο οποίος τοποθετήθηκε έξω από το κεντρικό κτίριο του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, προσφέρθηκε να κατασκευάσει έναν πανομοιότυπο ανδριάντα αντί του ποσού των 435.000 δρχ., η δημιουργία του ναυπλιώτη Καποδίστρια ανατέθηκε απευθείας στον Μιχαήλ Τόμπρο, ο οποίος προσέφερε τον ανδριάντα σε πολύ χαμηλότερη τιμή (275.000 δρχ.), με τη μεσολάβηση των πολιτικών παραγόντων Π. Πετρίδη και Κολιαλέξη.
Όμως, τα χρήματα που προαναφέραμε συμποσούνταν στο ποσό των 170.000 δρχ. Επομένως, υπήρχε ένα έλλειμμα άνω των 100.000 δρχ. Η Επιτροπή Ανέγερσης του Ανδριάντα για την κάλυψη αυτού του ποσού απευθύνθηκε στα Κοινοτικά Συμβούλια του νομού Αργολιδοκορινθίας ορίζοντας για την επαρχία Ναυπλίας και το ποσό που θα κατέβαλε ην καθεμιά Κοινότητα. Από τις 20 κοινότητες ανταποκρίθηκαν μόνο 4 (των Ιρίων, του Μάνεσι, της Πουλλακίδας και της Παλαιάς Επιδαύρου). Παρόλα αυτά η επιτροπή προχώρησε στη σύναψη συμφωνητικού με τον γλύπτη. Τελικώς το υπόλοιπο ποσό καλύφθηκε από το Δήμο.
Ως προς το καλλιτεχνικό μέρος, συγκροτήθηκε Καλλιτεχνική Επιτροπή για να κρίνει την πρόταση και το έργο στην τελική του μορφή. Την επιτροπή αποτελούσαν ο Νικόλαος Μπέρτος, Δ/ντής Καλών Τεχνών του Υπ. Παιδείας (είχε διατελέσει Έφορος Αρχαιοτήτων και ήταν από τους βασικούς συντελεστές της χρήσης της βενετικής αποθήκης του στόλου ως αρχαιολογικού μουσείου και της παραμονής στο Ναύπλιο των εκθεμάτων από τις ανασκαφές της Ασίνης και των Δενδρών), ο Κων. Παρθένης, ζωγράφος και καθηγητής στη Σχ. Καλών Τεχνών και ο Δημήτριος Πικιώνης, καθηγητής Αρχιτεκτονικής στο Ε.Μ.Π..
Η Καλλιτεχνική Επιτροπή ήρθε σε επαφή με τον γλύπτη, είδε το πρόπλασμα και έκανε κάποιες υποδείξεις, τις οποίες αποδέχτηκε ο καλλιτέχνης. Η Καλλιτεχνική Επιτροπή επιτέλεσε αξιόλογο έργο, η δε κρίση της για τον ανδριάντα ήταν εξαιρετική. Επιπλέον, αποφάσισε πού θα τοποθετηθεί ο ανδριάντας, πώς θα είναι το βάθρο του, αλλά και πώς θα διαμορφωθούν οι δύο πλατείες, των Τριών Ναυάρχων και των Δικαστηρίων.
Ο Πικιώνης, μάλιστα, επέλεξε και τα φυτά που θα κοσμούσαν τις πλατείες, τα οποία θα προέρχονταν από την ελληνική φύση.
Ο ανδριάντας του Κυβερνήτη έφτασε στο Ναύπλιο στις 17 Ιουνίου 1933.
Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι δεν βρέθηκε στο φάκελο των τελετών του δημοτικού αρχείου σχετικό υλικό με τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα. Προφανώς δεν έγιναν αποκαλυπτήρια. Αυτό εξηγείται από τα όσα συνέβησαν μετά το στήσιμο του ανδριάντα.
Για να κατανοήσουμε καλύτερα τα γεγονότα θα αναφερθούμε σύντομα στο πολιτικό κλίμα της εποχής. Στις 5 Μαρτίου έγιναν εκλογές, τις οποίες κέρδισε το Λαϊκό Κόμμα υπό τον Τσαλδάρη και βεβαίως ηττήθηκε ο Βενιζέλος. Πριν ακόμη ανακοινωθούν τα τελικά αποτελέσματα εκδηλώθηκε στρατιωτικό κίνημα υπό τον Πλαστήρα, το οποίο απέτυχε. Ο Τσαλδάρης σχημάτισε κυβέρνηση στις 10 Μαρτίου. Στις 6 Ιουνίου έγινε αποτυχημένη δολοφονική απόπειρα κατά του Βενιζέλου. Να σημειώσουμε ότι ο Δήμαρχος ήταν Βενιζελικός. Οι αντιβενιζελικοί, λοιπόν, θα έπνεαν μένεα για το στήσιμο του ανδριάντα, όταν μάλιστα στην αναθηματική επιγραφή υπήρχε το όνομα του Βενιζέλου.
Από έγγραφο του Δημάρχου προς τον Εισαγγελέα και τον Διοικητή της Χωροφυλακής με ημερομηνία 16 Ιουνίου 1933 πληροφορούμαστε ότι μέρα μεσημέρι άγνωστοι προκάλεσαν σκόπιμα φθορά στο βάθρο του ανδριάντα και ότι δημόσια κάποιοι είχαν εκφράσει την πρόθεση να θραύσουν τον ανδριάντα. Για το λόγο αυτό ζητούσε να υπάρχει χωροφύλακας – φρουρός του ανδριάντα κατά τις νυχτερινές ώρες μέχρις ότου γίνουν οι εκλογές και «ηρεμήσουν τα πνεύματα». Ο χωροφύλακας στη συνέχεια αντικαταστάθηκε από δημοτικό υπάλληλο, ο οποίος μάλιστα κατέθεσε μήνυση προς τον εισαγγελέα κατά του δικηγόρου Ηλία Παπαδάκη «επί αδίκω επιθέσει, εξυβρίσει και φθορά του ανδριάντος». Ο δικηγόρος Παπαδάκης είχε προσπαθήσει να ξύσει με μεταλλικό αντικείμενο, υποθέτω το όνομα του Βενιζέλου, από την επιγραφή που βρίσκεται στο βάθρο του ανδριάντα και είχε προπηλακίσει τον δημοτικό υπάλληλο.
Η πόλη τιμούσε και τιμά τον Κυβερνήτη με επιμνημόσυνες δεήσεις, αλλά, όπως βλέπουμε, ακόμη και ο ανδριάντας του είχε περιπέτειες.
*Το κείμενο εκφωνήθηκε στην εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στο « Βουλευτικό» στις 11 11 2014 στο πλαίσιο της παρουσίασης της νέας εκδοτικής σειράς της εφημερίδας «Η Καθημερινή» με τον τίτλο «ΗΓΕΤΕΣ». Διαμορφώθηκε ανάλογα για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της δημοσίευσης.
