Ινστιτούτο Πολιτισμού Μεσσηνίας: Στο προσκήνιο οι αιωνόβιοι μάρτυρες της Επανάστασης του 1821

Ένα εμβληματικό project έχει στα σκαριά το Ινστιτούτο Πολιτισμού Μεσσηνίας το οποίο φέρνει στο προσκήνιο τους αιωνόβιους μάρτυρες της Ελληνικής Επανάστασης που “είδαν” και “έζησαν” το 1821. Η εργασία με τίτλο “1821 – 2021: Δίκτυο δέντρων Ελληνικής Επανάστασης” περιλαμβάνει μοναδικό ερευνητικό αρχειακό υλικό ενταγμένο σε ένα περιβαλλοντικό και πολιτισμικό κύκλο σε σχέση με την προστασία και ανάδειξη της φυσικής και άυλης πολιτισμικής κληρονομίας της Νότιας Μεσσηνίας.

Το πευκοδάσος στο χωριό Κάτω Αμπελόκηποι Μεσσηνίας είναι μια χαρακτηριστική περίπτωση δέντρων που διηγούνται ιστορίες από την Ελληνική Επανάσταση. Τον Φεβρουάριο του 1825 ο Ιμπραήμ Πασάς είχε ήδη αποβιβαστεί στη Μεθώνη και οι Έλληνες οργάνωναν τις αμυντικές τους προσπάθειες, όταν οι Αιγύπτιοι επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά. 

Το αιωνόβιο ιστορικό πευκοδάσος της Μηναγιάς

Μια φάλαγγά τους χτύπησε την ελληνική φρουρά κοντά στο χωριό Αμπελόκηποι, που τότε λεγόταν Κάτω Μηνάγια. Ήταν η πρώτη πολεμική σύγκρουση μεταξύ Ελλήνων και Τουρκοαιγυπτίων, που μπορεί να μην απέβη νικηφόρα για τους Ελληνες, ήταν όμως η μάχη που έσβησε από το μυαλό του Ιμπραήμ τον μύθο ότι οι Ελληνες δεν θα είχαν το κουράγιο να αντισταθούν στον οργανωμένο στρατό του, ενώ ταυτόχρονα αναπτέρωσε το ηθικό των Ελλήνων.

Τι περιλαμβάνει το project

Το πρόγραμμα του Ινστιτούτου Πολιτισμού Μεσσηνίας έχει στόχο την συστηματική καταγραφή των αιωνόβιων δέντρων (μεγαλύτερα των 200 ετών) της εποχής της Ελληνικής Επανάστασης και η δημιουργία ενός πλέγματος προστασίας και ανάδειξής τους.  

Πρόκειται για δέντρα που ήταν ζωντανά κατά τις αρχές του 19ου αιώνα, δέντρα που «είδαν» και «άκουσαν» τους Έλληνες επαναστάτες να ονειρεύονται μια ελεύθερη χώρα, δέντρα που έζησαν την αντάρα των μαχών των Ελλήνων αντιστεκόμενοι στις ορδές του Ιμπραήμ Πασά, δέντρα που γλίτωσαν από την καταστρεπτική μανία των Τουρκοαιγυπτίων, δέντρα που στην σκιά τους κάθισαν με τα κοπάδια τους οι πρόγονοί μας «ανεβοκατεβάτες», δέντρα που έζησαν τα γλέντια και τους χορούς των κατοίκων της περιοχής, δέντρα που κάτω από τις φυλλωσιές τους έθαψαν τους ήρωες των μαχών της Ελληνικής Επανάστασης, δέντρα που «άκουσαν» τις καμπάνες να ηχούν το χαρμόσυνο μήνυμα της ελευθερίας από τον τουρκικό ζυγό, δέντρα που περιβάλλονται με μοναδικές ιστορίες και μύθους στο πέρασμα των χρόνων από το 1821 έως σήμερα.

Παράλληλα, στόχος του προγράμματος είναι η ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας και η ενεργή συμμετοχή της στην προσπάθεια εντοπισμού και καταγραφής των αιωνόβιων αυτών δέντρων, η ανίχνευση των βιολογικών χαρακτηριστικών τους καθώς και των ιστοριών και δοξασιών με τις οποίες συνδέονται, ως πολύτιμα στοιχεία της φυσικής και άυλης πολιτισμικής κληρονομιάς μας.  

Ωστόσο, μια από τις μεγαλύτερες δυσκολίες του εγχειρήματος είναι η ανθρωπογεωγραφική λήθη, καθώς είναι πλέον λιγοστοί οι γηραιοί κάτοικοι των οικισμών που γνωρίζουν σημαντικές ιστορίες με πυρήνα αναφοράς τα εν λόγω δέντρα.  Πρόκειται ουσιαστικά για «άγνωστες» σημαντικές ιστορικές πτυχές της άυλης πολιτισμικής κληρονομιάς του τόπου που πρέπει να διασωθούν και να αναδειχθούν, ως σημαντικό τμήμα της συλλογικής ταυτότητας και κληρονομιάς μας. 

Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω απόσπασμα, από το πόρισμα των εργασιών της Γαλλικής Επιστημονικής Αποστολής του Μοριά όταν επισκέφτηκε την Μεσσηνία το 1829, 8 χρόνια μετά την Ελληνική Επανάσταση, σχετικά με την χλωρίδα της Μεσσηνίας: «Οι δρυς, κυρίως οι βελανιδιές, αφθονούν, χωρίς ωστόσο να σχηματίζουν πυκνά δάση. Τα όμορφα αυτά δέντρα προστατεύουν και σκιάζουν τους βοσκότοπους στους οποίους καταφθάνουν τα καλοκαίρια πολλοί βοσκοί με τα κοπάδια και τις οικογένειες τους» (αναφέρονται στους γνωστούς “ανεβοκατεβάτες”).  

Έτσι, μέσω αυτής της διαδικασίας, επιδιώκεται η δημιουργία ενός χαρτογραφικού δικτύου αιωνόβιων δέντρων σε σχέση με την γεωγραφική τους θέση, την βιολογική και πολιτισμική τους ταυτότητα, την θεσμική τους προστασία και την ανάδειξή τους, ως σημαντικά στοιχεία της φυσικής κληρονομιάς του τόπου.

Ακολούθως, το σύνολο των αιωνόβιων δέντρων που θα καταγραφούν θα σημανθούν με ειδικό μεταλλικό επετειακό λογότυπο που θα φιλοτεχνήσει αφιλοκερδώς η καταξιωμένη σε διεθνές επίπεδο καλλιτέχνιδα Joanna Kordos που ζει στη Μελβούρνη και κατάγεται από τη Μεσσηνία.  Το λογότυπο θα είναι εμπνευσμένο από τα 200 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης και θα συμπυκνώνει το νόημα ης σημασίας της προστασίας των δέντρων αυτών για την βιοποικιλότητα και την άυλη πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής. 

Κάθε ειδική σήμανση θα συνοδεύεται από μικρή εκδήλωση στα πλαίσια του οικισμού που γεωγραφικά βρίσκεται το δέντρο, κατά την οποία θα παρουσιάζονται τα βιολογικά χαρακτηριστικά του καθώς οι ιστορίες που το περιβάλλουν, ενώ θα επιδιωχθεί οι εκδηλώσεις αυτές να ενταχθούν κάτω από τη σκέπη του επίσημου προγράμματος του Δήμου Πύλου Νέστορος που θα αφορά τις επετειακές εκδηλώσεις των 200 ετών από την Ελληνική Επανάσταση.  

Τέλος, στόχος είναι, σε συνεργασία με τις δημοτικές αρχές, η δημιουργία μιας έκθεσης φωτογραφίας που θα περιλαμβάνει το σύνολο των σηματοδοτημένων δέντρων καθώς και η δημιουργία ενός επετειακού folio με τα βιολογικά χαρακτηριστικά καθώς και τις ιστορίες που περιβάλλουν τα δέντρα της Ελληνικής Επανάστασης.

Επίσης, επιδιώκεται τα αιωνόβια αυτά δέντρα να αποτελέσουν προστατευόμενους φυσικούς σχηματισμούς (Protected natural formations) και να ενταχθούν στον κατάλογο των διατηρητέων μνημείων της φύσης της Ελλάδας.  Ωστόσο, για να ενταχθούν στην οικογένεια αυτή, τα φυσικά μνημεία πρέπει να έχουν αποδεδειγμένα ιδιαίτερη οικολογική, βιολογική, επιστημονική και αισθητική αξία και να είναι άρρηκτα συνδεδεμένα µε την ιστορική και πολιτισμική ταυτότητα του τόπου. 

Έτσι, με γνώμονα την προστασία και ανάδειξη της ιδιαίτερης μεσογειακής βιοποικιλότητας που χαρακτηρίζει τη Νότια Μεσσηνία, επιδιώκεται η δημιουργία ενός δικτύου αιωνόβιων δέντρων «μνημείων της φύσης» της Ελληνικής Επανάστασης, που θα συμβολίζουν τον αγώνα της φύσης να επιβίωση στο πέρασμα των αιώνων, ενώ θα αποτελούν ζωντανά μνημεία της εποχής της Ελληνικής Επανάστασης, άξια να προστατευθούν και να αναδειχθούν καθώς είναι συνδεδεμένα με τις πιο σημαντικές στιγμές της ελληνικής ιστορίας.  

Τέλος, στόχος είναι το δίκτυο των αιωνόβιων δέντρων της Ελληνικής Επανάστασης να αποτελέσει σημείο περιβαλλοντικής και εκπαιδευτικής αναφοράς.  Σε σχέση, τόσο με την επίσκεψη τους στο πλαίσιο του δικτύου μονοπατιών που σχεδιάζονται στην περιοχή, όσο και με την μελέτη τους από την εκπαιδευτική πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια κοινότητα του τόπου, στο πλαίσιο επισκέψεων και εκπαιδευτικών προγραμμάτων, ως σπάνιο περιβαλλοντικό απόθεμα βιοποικιλότητας και ως ζωντανή παρακαταθήκη για τις μελλοντικές γενεές.