Ο ηγέτης, οι Τουπαμάρος και ο Κήπος του Επίκουρου

Ο πρόεδρος της Ουρουγουάης, Χοσέ Μουχίκα, ο πιο ταπεινός πρόεδρος του κόσμου, μιλά ενώπιον εκπροσώπων από 139 χώρες στη Συνδιάσκεψη για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη (Ρίο ντε Τζανέιρο, 20-22 Ιουνίου 2012), την έναρξη της οποίας κήρυξε ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ, Μπαν Κι-μουν. 

Το βιντεάκι της ομιλίας του μάς το πρότεινε ο φίλος μας, Μηνάς Δ. Κόκκινος, από τη Νάουσα. Το βρήκα και σας το αφιερώνω μαζί με μια πρόχειρη μετάφραση των λεγομένων του. Στον Επίκουρο αναφέρεται μετά τα πρώτα 4.30 λεπτά αλλά μιλάει για αποανάπτυξη και τοπικοποίηση από την αρχή ήδη. Γύρω στο 7ο λεπτό ξεσπαθώνει και κριτικάρει άγρια το καταναλωτικό μοντέλο θέτοντας την ανθρώπινη ευτυχία πάνω απ’ όλα.

“Σε όλους τους άρχοντες που παρίστανται εδώ, από όλα τα γεωγραφικά πλάτη και τους οργανισμούς, απευθύνω ένα Ευχαριστώ. Ευχαριστώ και το λαό της Βραζιλίας και την Πρόεδρό του. Ευχαριστώ και για την καλή πίστη, που αναμφίβολα εκφράστηκε από όλους τους ομιλητές που προηγήθηκαν εμού. Από καθέδρας εκφράζουμε όλοι τη βαθύτερη θέλησή μας ως ηγέτες, να εμμείνουμε σε όλες τις συμφωνίες που η δυστυχής μας ανθρωπότητα θα καταφέρει πιθανώς να προσυπογράψει. Ωστόσο, δράττομαι της ευκαιρίας να διατυπώσω φωναχτά κάποια ερωτήματα. 

Όλο αυτό το απόγευμα, συζητήσαμε για τη βιώσιμη εξέλιξη, πώς θα σώσουμε τους λαούς από τα γαμψά νύχια της φτώχιας. Τι φτερουγίζει μέσα στο μυαλό μας; Είναι το πρότυπο της εξέλιξης και της κατανάλωσης που βασιλεύει στις εύπορες κοινωνίες; Αναρωτιέμαι ο ίδιος: τι θα συμβεί στον πλανήτη αν οι ινδοί αποκτήσουν ανά οικογένεια τον ίδιο αριθμό αυτοκινήτων με τους γερμανούς; Πόσο οξυγόνο θα απομείνει να αναπνεύσουμε; Σαφέστερα: διαθέτει ο κόσμος σήμερα τα υλικά αγαθά ώστε 7-8 δισεκατομμύρια άνθρωποι να απολαύσουν το ίδιο επίπεδο κατανάλωσης με τις πιο πλούσιες δυτικές κοινωνίες; Είναι δυνατόν; Ή μήπως πρέπει επιτέλους να κάνουμε άλλου είδους συζήτηση; 

Δημιουργήσαμε αυτόν τον πολιτισμό: οι πρόδρομες αγορές του ανταγωνισμού γέννησαν μια πρωτοφανή και εκρηκτική υλική πρόοδο. Η αγοραστική οικονομία δημιούργησε αγοραστικές κοινωνίες. Και μάς οδήγησε σε μια παγκοσμιοποίηση, που μάς έκανε πλέον να ανησυχούμε για ολόκληρο τον πλανήτη. Ελέγχουμε την παγκοσμιοποίηση ή η παγκοσμιοποίηση ελέγχει εμάς; Είναι δυνατόν να μιλάμε για αλληλεγγύη και “ομαδικό πνεύμα” σε μια οικονομία που βασίζεται στον ανελέητο ανταγωνισμό; Πόσο μέλλον έχει η αδελφότητά μας; 

Δεν σας τα λέω αυτά για να υποβαθμίσω τη σημασία της συνδιάσκεψης ετούτης. Αντιθέτως, η πρόκληση εμπρός μας είναι κολοσσιαίου μεγέθους και η μεγάλη κρίση δεν είναι οικολογική, είναι πρωτίστως πολιτική. Σήμερα, οι ηγέτες δεν κοντρολάρουν τις δυνάμεις που απελευθέρωσε η κρίση, αλλά αντίθετα, αυτές οι δυνάμεις κοντρολάρουν τους ηγέτες… και τη ζωή μας. Διότι δεν ήρθαμε σ’ αυτόν τον κόσμο για να εξελιχθούμε και να προοδεύσουμε αδιακρίτως. Ήρθαμε στη ζωή για να κατακτήσουμε την ευτυχία.

Όμως η ζωή είναι σύντομη και μας ξεγλιστρά. Καμιά απόκτηση αγαθού δεν αξίζει όσο η ζωή μας, είναι θεμελιώδες και στοιχειώδες αυτό. Η καταναλωτική κοινωνία είναι η μηχανή και, δουλεύοντας ασταμάτητα για να μπορώ να καταναλώνω ασταμάτητα, η ζωή μού γλιστρά από τα χέρια και χάνεται. Λένε πως, αν σταματήσει η κατανάλωση θα παραλύσει η οικονομία, αν παραλύσει η οικονομία θα φανεί το φάντασμα της στασιμότητας στον καθένα μας προσωπικά. Όμως αυτός ο υπερκαταναλωτισμός είναι που βλάπτει τον πλανήτη. Αυτός είναι που αναγεννάται φτιάχνοντας προϊόντα μικρής διάρκειας με σκοπό να πουλά και να ξαναπουλά. 

Μια ηλεκτρική λάμπα διαρκεί 1.000 ώρες ενώ θα μπορούσε να αντέχει 100.000 ώρες! Δεν κατασκευάζονται όμως τέτοιες λάμπες, για λόγους κατανάλωσης, για να δουλεύουμε ασταμάτητα και να συντηρούμε τον πολιτισμό της “σύντομης χρήσης και απόρριψης”. Είμαστε παγιδευμένοι, δέσμιοι ενός αδυσώπητου φαύλου κύκλου. 

 

Αυτά είναι προβλήματα πολιτικού χαρακτήρα, που καταδεικνύουν ότι ήρθε η ώρα να αγωνιστούμε για μια διαφορετική κουλτούρα και νοοτροπία. Δε λέω ότι πρέπει να επιστρέψουμε στον άνθρωπο των σπηλαίων ούτε να υψώσουμε “μνημείο οπισθοδρόμησης”. Δεν μπορούμε όμως να συνεχίσουμε έτσι επ’ άπειρον να δυναστευόμαστε από την αγορά, αντιθέτως πρέπει εμείς να κουμαντάρουμε την αγορά. Γι’ αυτό υποστηρίζω ότι είναι πολιτικό το πρόβλημα, κατά την ταπεινή μου άποψη. 

Οι παλιοί διανοητές, ο Επίκουρος, ο Σενέκας, οι ιθαγενείς Αϊμάρα των Άνδεων, το έθεσαν κάπως έτσι: 

Φτωχός δεν είναι αυτός που έχει λίγα αλλά αυτός που αποζητά όλο και περισσότερα, που επιθυμεί κι άλλα κι άλλα, χωρίς τέλος. 

Είναι ζήτημα κουλτούρας και νοοτροπίας, λοιπόν. 

Καταλήγοντας, χαιρετίζω τις προσπάθειες και τις συμφωνίες που επιτύχαμε εδώ. Και θα παραμείνω πιστός σε αυτές, ως ηγέτης. Ξέρω ότι αρκετά απ’ αυτά που λέω δεν χωνεύονται εύκολα. Αλλά πρέπει να καταλάβουμε ότι η κρίση του νερού και η επιθετικότητα προς το περιβάλλον δεν είναι οι αιτίες. Αιτία είναι το μοντέλο πολιτισμού που έχουμε δημιουργήσει. Κι αυτό που πρέπει να επανεξετάσουμε είναι ο τρόπος της ζωής μας. 

Η δική μου μικρή χώρα είναι προικισμένη με πλούσιους φυσικούς πόρους. Είμαστε λίγο περισσότεροι από 3 εκατομμύρια κάτοικοι. Έχουμε όμως 13 εκατομμύρια αγελάδες, από τις καλύτερες του κόσμου. Και 8-10 εκατομμύρια πρόβατα. Εξάγουμε τρόφιμα, γαλακτοκομικά και κρέας. Έχουμε πεδιάδες χαμηλού ανάγλυφου όπου σχεδόν το 90% είναι γόνιμο. Οι εργάτες σύντροφοί μου πάλεψαν σκληρά για να κατακτήσουν το 8ωρο εργασίας. Κατάφεραν σήμερα να το κάνουν 6ωρο. Όμως αντί να αρκεστούν σε αυτό, έπιασαν και δεύτερη δουλειά, με αποτέλεσμα να δουλεύουν περισσότερες ώρες από πριν. Γιατί; Διότι πρέπει να πληρώσουν μηνιαίες δόσεις, για το αυτοκίνητο, τη μοτοσικλέτα, το ένα το άλλο… Κι όταν τα έχουν ξεπληρώσει όλα αυτά, συνειδητοποιούν ότι γέρασαν κι απέκτησαν ρευματικά, όπως εγώ, κι ότι η ζωή τους τελειώνει. 

Κι αναρωτιέμαι: είναι αυτός ο προορισμός του ανθρώπου; Αυτό είναι θεμελιώδες ερώτημα. Η εξέλιξη δεν μπορεί να γίνεται κόντρα στην ευτυχία. Πρέπει να δουλεύει προς όφελος της ανθρώπινης ευτυχίας, της επί γης αγάπης, των ανθρωπίνων σχέσεων, της φροντίδας των παιδιών, των φίλων, των βασικών αναγκών. Ακριβώς επειδή αυτός είναι ο πλέον πολύτιμος θησαυρός μας, η ευτυχία. 

Όταν μαχόμαστε υπέρ του περιβάλλοντος πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας ότι η στοιχειώδης φυσική προτεραιότητα είναι η ανθρώπινη ευτυχία. 

Ευχαριστώ.”

Ο Χοσέ Μουχίκα υπήρξε ηγέτης των ανταρτών Τουπαμάρος, σήμερα 79χρονος πρόεδρος της Ουρουγουάης που κρατάει μόνο το 1/10 του μισθού του για να ζει, ενώ το υπόλοιπο το διαθέτει για να βοηθά ποικιλοτρόπως τους συνανθρώπους του. Μένει στο ίδιο φτωχικό σπίτι που έμενε και πριν (σε αγροτικό προάστιο του Μοντεβιδέο) και αρνείται να κατοικήσει στο προεδρικό μέγαρο. Δηλώνει άθεος και είναι παντρεμένος με την Τουπαμάρο συντρόφισσα, Λουσία Τοπολάνσκι.

Οδηγεί ένα παλιό φολκσβάγκεν σκαραβαίο και αρνείται να το αποχωριστεί παρά τις δελεαστικές προτάσεις. Ένας σαουδάραβας σεΐχης του πρόσφερε 1 εκατ. δολάρια για να το αποκτήσει αλλά ο Μουχίκα αρνήθηκε λέγοντας: Δε θα το πουλάγαμε ποτέ. Θα ήταν προσβολή για όλους εκείνους τους φίλους μας που μάζεψαν χρήματα για να μας το αγοράσουν.

Η ομιλία του στο Rio+20:

 

Κώστας Γ. Καρδερίνης